مقدمه
پیمانکاری فعالیتی گسترده است که حوزه‌های متنوعی مانند سد سازی، راه‌سازی، ساختمان سازی، تاسیسات نفت و گاز و خدمات را پوشش می‌دهد. فرآیند پیمانکاری دارای جزئیات فنی زیادی است که از تهیه اسناد مناقصه شروع میشود و تا تحویل قطعی کار به کار فرما ادامه می‌یابد.
مهم‌ترین مسئله حسابداری برای پیمانهای بلند مدت زمان شناسایی درآمد و سود و یا به عبارت دیگر تخصیص درآمدها و هزینه‌های پیمان به دوره‌هایی است که در آن دوره‌ها عملیات موضوع پیمان اجرا میشود.
اجرای یک پیمان توسط پیمانکار ممکن است در دوره‌های حسابداری مختلف واقع شود اگر پیمانکار درآمد پیمان را پس از تمکیل پیمان شناسایی کند و در طول اجرای پیمان از شناسایی درآمد خودداری کند صورت سود و زیان پیمانکار در دوره اجرای پیمان، نتایج عملکرد را متناسب با کار انجام شده نشان نمی‌دهد.
استاندارد حسابداری شماره 9 برای حسابداری پیمانهای بلند مدت در صورتهای مالی پیمانکار بکار گرفته میشود و برای حسابداری در صورتهای کارفرما کاربرد ندارد. کارفرما برای حسابداری دارایی در جریان ساخت معمولاً از ضوابط استاندارد حسابداری شماره 11 (داراییهای ثابت مشهود) و شماره 8(موجودی مواد و کالا) تبعیت می‌کند. اگر چه به عنوان استاندارد«پیمان بلند مدت» است و به طور معمول پیمان بلند مدت بیش از یکسال به طول می‌انجامد. اما الزامات استاندارد برای پیمانهای که مدت آن از یک سال کمتر است نیز کاربرد دارد.
تعاریف
پیمان بلند مدت: پیمانی است که برای طراحی، تولید یا ساخت یک دارایی منفرد قابل ملاحظه یا ارائه خدمات منعقد میشود و مدت زمان لازم برای تکمیل پیمان چنان است که فعالیت پیمان در دوره‌های مالی متفاوت قرار می‌گیرد.
پیمان مقطوع: پیمان بلند مدتی است که به موجب آن پیمانکار با یک مبلغ مقطوع برای کل پیمان یا یک نرخ ثابت برای هر واحد موضوع پیمان که در برخی موارد ممکن است بر اساس مواردی خاص مشمول تعدیل قرار گیرد توافق می‌کند.
پیمان امانی (پیمان با حق‌الزحمه مبتنی بر مخارج): پیمان بلند مدتی است که به موجب آن مخارج قابل قبول یا مشخص شده در متن پیمان به پیمانکار تادیه و درصد معینی از مخارج مزبور یا حق‌الزحمه ثابتی نیز به پیمانکار پرداخت میشود.
صورت وضعیت: صورتحسابی است که وضعیت کارهای انجام شده را، از ابتدای کار تا تاریخ صورت وضعیت، به صورت انباشته نشان می‌دهد و به طور ادواری (معمولاً ماهانه) برای کارفرما فرستاده میشود.
تعدیل قرارداد: تعدیل قرار داد اولیه به گونه‌ای که شرایط آن بدون افزودن شرط جدیدی تغیر می‌یابد.
ادعاها: مبالغ مازاد بر مبلغ قرارداد که پیمانکار به دلیل تاخیر کارفرما، اشتباه در تعیین مشخصات و طراحی، تغییرات توافق شده در کار یا در سایر رخدادهایی که ادعا میشود عامل مخارج پیش‌بینی نشده است، از کارفرما مطالبه می‌کند.
پیمان در جریان پیشرفت: حسابی که برای انباشت مخارج ساخت پروژه استفاده میشود.
روش درصد پیشرفت کار: یک روش حسابداری است که درآمد قرارداد متناسب با پیشرفت کار شناسایی میشود.
روش کار تکمیل شده: یک روش حسابداری است که درآمد قرارداد در هنگام تکمیل پیمان شناسایی میشود.
مخارج پیش از قرارداد: مخارجی که قبل از انعقاد قرار داد انجام میشود(مانند تهیه نقشه، خرید تجهیزات خاص، ...)
مرکز سود: واحد انباشت درآمدها و هزینه‌ها برای اندازه‌گیری عملکرد قرارداد
پیمانکار جزء: شخص حقیقی یا حقوقی است که تخصص در انجام کارهای اجرایی دارد و پیمانکار برای اجرای بخشی از عملیات پیمان با او قرارداد می‌بندد.
تکمیل اساسی: مقطعی که در آن کارهای مهم قرارداد تکمیل شده است و تنهامخارج و خطرات بالقوه اندکی باقی مانده است.
پیش دریافت پیمان: بخشی از مبالغ دریافتنی توسط پیمانکار است که کار مربوط به آن تا تاریخ ترازنامه انجام نشده است.
مبالغ دریافتنی بابت پیشرفت کار عبارت است از:
الف. علی الحسابها: مبالغی است که به طور موقت در قبال صورت حسابهای صادره در دست بررسی دریافت میشود.
ب. سایر دریافتها: عبارت است از اقلامی که ماهیت علی الحساب نداشته، لیکن در قبال پیشرفت کار دریافت میشود و نیز در برگیرنده آن بخش از مبالغ پیش دریافت پیمان است که کار مربوط به آن تا تاریخ‌ترازنامه انجام شده است.
زیانهای قابل پیش‌بینی: زیانهایی است که انتظار می‌رود در طول مدت پیمان ایجاد شود(با احتساب مبالغ برآوری هزینه کارهای اصلاحی و تضمینی و هر گونه هزینه‌های مشابهی که تحت شرایط پیمان قابل بازیافت نیست، مبلغ زیان مذکور بدون توجه به موارد زیر برآورد میشود:
الف. شروع یا عدم شروع کار پیمان
ب. حصه‌ای از کار که تا تاریخ ترازنامه انجام شده است.
ج. میزان سودی که انتظار می‌رود از پیمانهای دیگر (به استثنای پیمانهای که پیمان واحد تلقی میشود) حاصل شود.
دستگاه نظارت ( مهندس مشاور): عبارت است از شخص حقیقی یا حقوقی که کارفرما به منظور اجرای تعهداتی که پیمانکار بر طبق مفاد پیمان به عهده گرفته، تعیین و به پیمانکار کتباً معرفی می‌نماید.
رئیس کارگاه: رئیس کارگاه، شخصی است که از طرف پیمانکار به منظور اجرای عملیات موضوع پیمان در کارگاه به کارفرما یا دستگاه نظارت معرفی میشود.
مراحل اجرای طرح
طرح‌های بلند مدت پیمانکاری معمولاً در سه مرحله مطالعات مقدماتی، مطالعات تفصیلی، اجرا و نظارت انجام میشود که هر یک از مراحل شامل اقدامات معینی به شرح زیر است:
مرحله اول: مطالعات مقدماتی طرح
1.مطالعات شناسایی طرح
2.تهیه طرح مقدماتی
مرحله دوم: مطالعات تفصیلی طرح
1.تهیه نقشه‌های تفصیلی
2. تهیه اسناد و مدارک مناقصه
مرحله سوم: اجرای طرح
1.ارجاع کار به پیمانکار
2. انعقاد قرار داد پیمانکاری
3.عملیات اجرایی
4.تنظیم و پرداخت صورت وضعیت‌ها
5.تحویل موقت
6.تحویل قطعی
ارجاع کار به پیمانکار
کارفرما پس از پایان مراحل مطالعاتی، وارد مرحله اجرا میشود که در نخستین گام باید پیمانکار را انتخاب کند. پیمانکار در بسیاری از موارد از طریق مناقصه انتخاب میشود. در شرکتهای خصوصی ضوابط مناقصه معمولاً در آیین‌نامه معاملات خاص هر شرکت مشخص میشود. بخش دولتی باید در برگزاری مناقصه و در تدوین آیین‌نامه معاملات، قانون برگزاری مناقصات را رعایت کند.
طبق این قانون، مناقصات از نظر مراحل بررسی به دو گروه طبقه‌بندی میشود:
1.مناقصه یک مرحله‌ای: مناقصه‌ای که در آن نیازی به ارزیابی فنی بازرگانی پیشنهادها نباشد. در این مناقصه پاکتهای پیشنهاد مناقصه‌گران در یک جلسه گشوده و در همان جلسه برنده مناقصه تعیین میشود.
2. مناقصه دو مرحله‌ای: مناقصه‌ای است که به تشخیص مناقصه‌گذار، بررسی فنی بازرگانی پیشنهادها لازم باشد. در این مناقصه کمیته فنی بازرگانی تشکیل میشود و نتایج ارزیابی فنی و بازرگانی پیشنهادها را به کمیسیون مناقصه گزارش می‌کند و برنده مناقصه تعیین میشود.
مناقصات از نظر روش دعوت مناقصه‌گران به دو گروه تقسیم میشود:
1.مناقصه عمومی: مناقصه‌ای است که در آن فراخوان مناقصه از طریق آگهی عمومی به اطلاع مناقصه‌گران می‌رسد.