رئیس المحدثین، شیخ صدوق 311 381 ه.ق
ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (ابن بابویه) نزد اساتید زیادی از جمله پدرش شاگردی کرد و ادب و فقه را فرا گرفت .
پدرش، ابو الحسن علی بن حسین بن موسی قمی، نیز از فقهای شیعه بود که با حسین بن روح، نائب سوم امام زمان، نیز ملاقات داشت. او به دعای امام زمان صاحب سه فرزند شد که محمد (شیخ صدوق) بزرگترین آنها بود.
شیخ صدوق برای ملاقات با ابو عبدالله نعمت رقیب به بلخ رفت و کتاب «من لا یحضره الفقیه» را به نام او نوشت. شیخ در اواخر عمر در شهر ری زندگی می کرد که تحت سیطره آل بویه بود و «رکن الدوله» و وزیر او، «صاحب ابن عباد»، او را بسیار گرامی می‌داشتند .
ابن بابویه به سال 381 هجری قمری در ری در گذشت و در همان جا مدفون گشت. مزار او تاکنون باقی مانده است.
از کتاب‌های اوست:«من لایحضره الفقیه»، «علل الشرایع»، «ثواب الاعمال»، «کتاب الخصال»، «کتاب الاعتقادات»، «عیون اخبار الرضا» و «کتاب التوحید».
ولادت:
محمد بن على بن بابویه قمى معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق، از مفاخر فقهاى دنیاى شیعه و محدث عالى مقام در نیمه دوم سده چهارم هجرى است.
بعد از سال 305 ه . ق، که نایب دوم امام زمان علیه‌السلام از دنیا رفت، شیخ اجل حسین بن روح نوبختى به عنوان نایب سوم امام علیه‌السلام بین شیعیان و حضرت گردید. على بن بابویه قمى پدر شیخ صدوق که از علماى قم بود، وارد بغداد شد، و چون تا آن زمان صاحب فرزندى نشده بود، و از این نظر رنج مى برد لذا فرصت را مغتنم شمرد، و ضمن نامه اى به حسین بن روح نوبختى، از او تقاضا نمود که در حین شرفیابى به محضر آقا امام زمان علیه‌السلام نامه او را به آن حضرت تقدیم نماید.
وى در آن نامه اشتیاق خود را به داشتن پسرى ابراز کرده بود، و جواب امام زمان علیه‌السلام هم به او رسید که ما براى تو دعا کردیم و عنقریب خداوند پسرى و یا پسرانى فقیه و پاک سرشت به تو خواهد داد.
به این ترتیب عنایت الهى شامل حال وى شده و دعاى حضرت حجت علیه‌السلام به سال 311 ه. ق با تولد شیخ صدوق تحقق یافت. اسناد این روایت معتبر است، چنانچه شیخ صدوق خود در کتاب گرانقدرش کمال الدین آورده است. و شیخ طوسى در کتاب غیبت صفحه 195 این حدیث را آ ورده است. همچنین این حدیث را دانشمند رجال شناس شیخ نجاشى در کتاب خود صفحه 184 نقل کرده است.
تحصیلات:
او در روزگار جوانى پس از فرا گرفتن علوم مقدماتى، علم حدیث و فقه را از مفاخر فقها و محدثین قم همچون پدرش على بن بابویه و محمد بن حسن بن ولید، پیشواى فقهاى قم، احمد بن على بن ابراهیم قمى، حسین بن ادریس قمى و دیگران آموخت و چون در روزگار سلاطین شیعى آل بویه به سر مى برده و آنها بر قسمت اعظم دنیاى اسلام تسلط داشتند به منظور دیدار مشایخ دیگر در سایر نقاط شیعه نشین، و سیر و سیاحت به مسافرت دور و درازى همت گماشت.
شیخ صدوق در سال 347 ه . ق، در رى از ابو الحسن محمد بن احمد بن على اسدى معروف به ابن جراده بردعى حدیث فراگرفت و در سال 352 ه . ق، در نیشابور ازمحضر علماى آن سامان استماع حدیث نموده مانند: ابو على حسین بن احمد بیهقى، عبد الرحمن محمد بن عبدوس و همچنین در مرو از افرادى همچون ابو الحسن محمد بن على بن فقیه و ابو یوسف رافع بن عبدالله به اخذ حدیث توفیق یافت که در کوفه، مکه، بغداد، بلخ و سرخس استماع حدیث داشته است.
در سال 347 ه . ق، به تقاضاى رکن الدوله دیلمى در رى، اقامت و به رهبرى علمى و مذهبى شیعیان عصر پرداخته است.
شخصیت علمى و معنوى او چنان بود که فقها و دانشمندان شیعه هر جا به نام وى مى رسیدند از وى با بهترین عبارات یاد مى کردند چنانچه فقیه عظیم الشأنى همچون بحر العلوم او را (رئیس محدثین) خوانده است.
اساتید:
استادان شیخ صدوق را نمى توان شمرد، ولى دانشمند محقق مرحوم شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى 252 تن از آنها را نام برده است که گروهى از آنها در زمره مشاهیر بوده و عبارتند از:
1 پدرش على بن بابویه قمى
2 محمد بن حسن ولید قمى
3 احمد بن على بن ابراهیم قمى
4 على بن محمد قزوینى
5 جعفر بن محمد بن شاذان
6 جعفر بن محمد بن قولویه قمى
7 على بن احمد بن مهریار
8 ابو الحسن خیوطى
9 ابو جعفر محمد بن على بن اسود
10 ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینى
11 احمد بن زیاد بن جعفر همدانى
12 على بن احمد بن عبدالله قرقى
13 محمد بن ابراهیم لیثى
14 ابراهیم بن اسحاق طالقانى
15 محمد بن قاسم جرجانى
16 حسین بن ابراهیم مکتبى
شاگردان:
1 شیخ مفید
2 محمد بن محمد بن نعمان
3 حسین بن عبدالله
4 هارون بن موسى تلعکبرى
5 برادرش حسین بن على بن بابویه قمى
6 برادر زاده اش حسن بن حسین بن بابویه قمى
7 حسن بن محمد قمى (مؤلف تاریخ قم)
8 على بن احمد بن عباس نجاشى (پدر نجاشى)
9 علم الهدى (سید مرتضى)
10 سید ابو البرکات على بن حسین جوزى
11 ابوالقاسم على خزاز
12 محمد بن سلیمان حمرانى
تألیفات:
شیخ طوسى نوشته است که شیخ صدوق 300 جلد کتاب تألیف کرده است، و در فهرست خود 40 کتاب و شیخ نجاشى 189 کتاب از وى نام برده اند. براى نمونه چند اثر او را نام مى بریم:
1 من لا یحضره الفقیه
2 کمال الدین و اتمام النعمه
3 کتاب امالى
4 کتاب صفات شیعه
5 کتاب عیون الاخبار امام رضا علیه‌السلام
6 کتاب مصادقه الاخوان
7 کتاب خصال
8 کتاب علل الشرایع
9 کتاب توحید
10 کتاب اثبات ولایت على علیه‌السلام
11 کتاب معرفت
12 کتاب مدینه العلم
13 کتاب مقنع در فقه
14 کتاب معانى الاخبار
15 کتاب مشیخته الفقیه
16 کتاب عیون الاخبار
گفتاربزرگان:
شیخ الطایفه محمد بن حسن طوسى متوفى به سال 460 ه . ق، که با یک واسطه، شاگرد شیخ صدوق بود، از ایشان به این گونه یاد مى کند: ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، دانشمندى جلیل القدر، بزرگوار، حافظ احادیث بوده و در حفظ و کثرت علم و حدیث در میان علماى قم همانندى براى او دیده نشده است و قریب به سیصد جلد کتاب دارد.
نابغه بزرگ و فقیه سنت شکن، مشهور به محمد بن ادریس حلى متوفى به سال 598 ه . ق، در کتاب گرانقدر «سرایر» مى فرماید: «دانشمند موثق بزرگوار، متخصص اخبار، ناقد آثار، عالم به رجال، حافظ بزرگ حدیث، استاد و پیشواى ما شیخ محمد بن بابویه است.
ابن شهر آشوب او را مبارز قمى نامیده است.
علامه حلى از وى مانند نجاشى یاد مى کند که نجاشى وى را وجه الطایفه نامیده است.
فخر المحققین فرزند برومند علامه حلى از وى به شیخ امام نام مى برد.
در میان فقهاى بزرگ به ذکر گفتار علامه بحر العلوم اکتفا مى کنیم که مى نویسد:
ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى پیشوایى از پیشوایان شیعه و ستونى از استوانه هاى شریعت است. او رئیس محدثین و در آنچه از ائمه صادقین نقل کرده راستگوست. وى با دعاى امام زمان علیه‌السلام متولد شد و از این راه به فضیلت و افتخارى بزرگ نایل گشت».