اشتغال گره بزرگ مدیریت
اشاره
به نظر می رسد مسئله اشتغال در بسیاری از کشورهای پیشرفته صنعتی که از مدیریت و اقتصاد بسیار کارا و قوی تر نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته برخوردارند رخت بربسته و دیگر با چنین معضلی روبرو نیستند. اما چنین نیست و تنها شدت آثار زیانبار دیو بیکاری در دنیای پیشرفته کم رنگ تر شده است. امروز در دنیا میان کشورها رقابتی سنگین درجهت رفع مشکل اشتغال آغاز شده است طوری که نه کشورهای شمال و نه جنوب هیچکدام مدعی رهایی از تنشهای اقتصادی اجتماعی فرهنگی و سیاسی ناشی از بیکاری نیستند. و این فرایندی نیست که بتوان به راحتی آن را نادیده گرفت و نگران نبود. آنچه که می تواند جریان نابسامان بیکاری در جوامع را سامان دهد اقتصادی فعال و ماااوثر بر رشد اشتغال در جوامع مختلف به حساب می آید. تا آنجا که در محافل سیاسی و اقتصادی دولتها تبدیل به نوعی نگرانی میان مسئولان اجرایی شده است. این نگرانی برای کشورهایی که با جمعیت جوانتری روبرو هستند بیشتر و محسوس تر است. بویژه کشورهایی که به لحاظ ساختارهای اجتماعی و اقتصادی مسایل خود را به صورت زیربنایی با سرمایه گذاری های لازم
به موقع پیش بینی نکرده اند. درباره نرخ بیکاری در کشورمان می توان گفت که طی دو سال اخیر کاهش مختصری داشته و امید است که این روند ادامه یابد. با این حال یکی از بنیادی ترین مشکلات اقتصادی - اجتماعی کشور همچنان مسئله بالابودن نرخ بیکاری و تلاش برنامه ریزان و مدیران برای دستیابی به راهکارهای مناسب جهت ایجاد اشتغال و مهار نرخ بیکاری است. براساس آمار رسمی کشور نرخ بیکاری از 3/6 درصد در سال 1345 به 9 درصد در سال 1375 و به 14/5 درصد در سال 1380 افزایش یافته است. به نظر می رسد حتی اگر به مقوله اشتغال خوش بینانه نگاه شود این نرخ همچنان طی ده سال آینده عددی دورقمی باقی خواهدماند. بنابراین چنانچه اهداف برنامه ها و پروژه های پیش بینی شده درجهت کاهش نرخ بیکاری در کشور با موفقیت روبرو نباشد و نتوان سالانه حدود یک میلیون شغل جدید ایجاد کرد باید انتظار داشت که بیکاری به یک بحران اجتماعی در برابر سیاستگذاران برنامه های اقتصادی - اجتماعی کشور تبدیل شود
تدبیر در نخستین گزارش ویژه خود در سال جدید به بررسی نقش مؤلفه های مدیریت و اقتصاد در رشد یا افول اشتغال در جوامع بویژه در کشورمان می پردازد. امید است با آغاز سال 1383 و مطالعه عملکرد برنامه ریزان و سیاستگذاران طی دهه قبل (درجهت کاهش نرخ بیکاری و رشد اشتغال درکشور) و بررسی دلایل توفیق یا عدم توفیق پروژه های مربوط بتوان با اتخاذ تصمیمات و شیوه های موثرتر نرخ بیکاری کاهش و معضل اشتغال سامان یابد.موضوعات مهمی که در این گزارش ویژه بررسی شده است عبارتند از: بررسی نگرشهای متفاوت درباره کار تاثیر تورم بر رکود اشتغال نقش ICT بر اشتغال نقش مدیریت بنگاههای اقتصادی در اشتغال چالشها و فرصتهای مدیریت طرف تقاضای بازار کار بازار کار و بهره وری در برنامه چهارم توسعه اشتغال زایی در بخش خدمات بررسی مشکلات ساختاری اشتغال کشور و نقش نهادها و رویکرد خصوصی سازی در رشد یا عدم رشد اشتغال.
امعه عامل کار و نیروی انسانی است. از این رو اغلب اتوسعه نیروی انسانی کیفیت و نحوه بهره گیری از آن را به عنوان یک شاخص باارزش در رشد و توسعه جوامع به شمار می آورند. وقتی به کار و از نگرش وجدانی توجه می شود کلیه عوامل و متغیرهایی که به نوعی در ایجاد ترویج و توسعه انگیزشها و نیز درونی کردن فرهنگ و اخلاق کار موثرند موردتوجه قرار می گیرد. در این میان فرهنگ و محیط های اجتماعی بویژه خانواده تاثیری به مراتب مهمتر نسبت به سایر عوامل دارند. زیرا در پروسه اجتماعی شدن نگرشها باورها ارزشها و افکار و نیز هنجارهای اجتماعی در افراد درونی می شود و وجدان فرد که امری اخلاقی و ارزشمند است رشد می یابد. در این حالت انگیزش به کار و فعالیت و میل به رقابت و کوشش در افراد نیز نهادینه شده و توسعه می یابد.متاسفانه نتایج بسیاری از تحقیقات که توسط محققانی چون هرسی و بلانچارد (1986) نیواستورم جان دیوید کیت (1989) رابرت کول (1990) و مایکل لوبوف (1994) انجام شده است نشان می دهد که طی چند دهه گذشته انگیزش به کار و موفقیت و وجدان و اخلاق کار در کشورهای جهان سوم آنطور که باید توسعه نیافته و نهادینه نشده است تا آنجا که در این کشورها بی میلی به فعالیتهای اقتصادی و تولیدی و نیز احساس ناامیدی و ناتوانی و بدبینی به آینده درمیان نیروهای کار بویژه جوانان و زنان رشد یافته است (FURNHAM AND ATT - 1990) .این دو بر نقش عوامل درون زا در بروز چنین وضعیتی معتقدند و آن را بسته به شرایط محیطی فرهنگی و اجتماعی می دانند. به زعم «آریان فورن هام» اخلاق و وجدان کار از وجدان کار فردی و سازمانی شکل می گیرد و عالی ترین نوع آن در غیرت دینی و غرور ملی تبلور می یابد و عامل تعیین کننده ای در حیات اجتماعی و سرنوشت هر کشور است اما تحقق و دستیابی به توسعه تنها در قالب توسعه مادی امکانپذیر نیست. همانطور که در حرکت به سوی توسعه سعی می شود که عوامل مادی تاحد ممکن در کنار هم قرار گیرند تا بهترین نتایج حاصل شود استفاده از نیروی انسانی نیز مستلزم آن است که این نیرو تا حد کافی دارای اخلاق آگاهی وجدان تخصص تعهد انگیزش آفرینندگی& اشتیاق به کار و سرشار از تلاش برای ساختن و تولید و سازندگی باشد. توجه به کلیه عواملی که ضمن توسعه فرهنگ و وجدان کار در افراد جامعه به ارتقای تعهد به کار و افزایش انگیزش کمک می کند وظیفه همه جوامعی است که به رشد و توسعه پایدار می اندیشند و توسعه پایدار را در سخت کوشی عشق به کار و تولید برنامه ریزی ایجاد زیرساختهای لازم اقتصادی و عرضه فرصتهای شغلی می دانند. «رابرت کول» در یکی از تحقیقات خود به این نتیجه می رسد که نگرش ژاپنی ها نسبت به کار رمز اصلی موفقیت اقتصادی آنهاست. در کنار این انگیزش& پشتکار که همه ژاپنی ها آن را در دوران تحصیل فرا می گیرند بسیار بااهمیت است. عنصر پشتکار در اولین روزهای حیات آگاهانه کودک در خانه در گوش او نواخته می شود. طوری که دوستان و نزدیکان کودک از ابتدا او را به پشتکار ترغیب می کنند. به همین دلیل است که «وایت هیل» محقق آمریکایی می گوید تمایل بسیار زیاد و قوی برای به انجام رساندن یا اتمام کارها در کارگران ژاپنی دیده می شود. درحالی که این تمایل در کارگران آمریکایی بسیار کم رنگ است.
تورم بالا بیکاری بالا
در سالهای دهه 1970 اتفاقی در اروپا و آمریکا رخ داد که موجب شد تا هم تورم و هم بیکاری در آن جوامع افزایش یابد یعنی به طور همزمان نرخ تورم و نرخ بیکاری در اقتصادهایشان روبه بالا رفت. درچنین شرایطی بود که واژه اقتصادی جدیدی با نام «تورم رکودی» متولد شد.
در بررسی داده های نرخ بیکاری و نرخ تورم در ایران نیز طی دو دهه 40 و 50 شمسی مشخص شد که اعمال سیاستهای اقتصادی به منظور دستیابی به هدف اشتغال کامل باعث شد تا ثبات قیمتها بر هم بخورد تا آنجا که طی دو دهه اخیر آمارها نشان می دهند که نرخ بیکاری و نرخ تورم به طور همزمان افزایش یافته است. به عبارتی طی 20 سال اخیر نوعی تورم رکودی در ایران نیز وجود داشته است. بیشترین تورم رکودی در کشور طی سالهای 80 - 1357 رخ داده است مثلاً نرخ تورم و بیکاری در سال 1357 به ترتیب 9/9 و 11 درصد بوده است در سال 1362 به ترتیب به 14/8 و 12/7 درصد در سال 1372 به ترتیب به 22/9 و 14 درصد و در سال 1378 به ترتیب به 20/1 و 15/8 درصد افزایش داشته اند.
نقش ICT در اشتغال
دهه 1990& با دو پدیده جهانی شدن و انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات مواجه بوده است. مهمترین شاخص صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات کاهش قیمتها همزمان با بهبود سریع کیفیت است باتوجه به مزایای فناوری در کشورهای پیشرفته دنیا نقش فناوری در تولید ناخالص ملی حجم سرمایه حجم تجارت صادرات اشتغال تحقیق و توسعه و... بیشتر می شود. اثرات فناوری اطلاعات و ارتباطات در فعالیتهای اقتصادی در کاهش هزینه تولید و افزایش سود بنگاههای اقتصادی نمایان می شود.
در کشور ما این صنعت هنوز از تفاوت زیادی در مقایسه با کشورهای پیشرو برخوردار است. حمایت از واحدهای تحقیق و توسعه انطباق عرضه و تقاضای نیروی متخصص بالابردن کیفیت آموزش انتخاب فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان استراتژی ملی حمایت از سرمایه گذاری خارجی الحاق به سازمان تجارت جهانی و توسعه چارچوب نهادی فنی و حقوقی در برنامه های توسعه مالی می تواند برخی مشکلات اقتصاد و اشتغال را رفع و مزیتهای جدیدی را ایجاد نماید. اشتغال در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات روز به روز گسترش پیدا می کند. در سال 2000 20 کشورعضوOECD دارای 16 میلیون شاغل در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات بودند که حدود 6/4 درصد اشتغال بخش بازرگانی را تشکیل می دهد. در ایالات متحده و اتحادیه اروپا (با درنظر گرفتن یونان& ایسلند ایرلند و لوکزامبورگ) 34 درصد و در ژاپن 18 درصد اشتغال بخش بازرگانی را شکل می دهد. در این کشورها فناوری اطلاعات و ارتباطات منبع عمده رشد اشتغال است. طی دوره 2000 - 1995 اشتغال بخش کشورهای OECD با نرخ رشد متوسط سالانه 4 درصد تقریباً سه میلیون نفر رشد داشته است. نرخ رشد اشتغال در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات بیش از 3 برابر اشتغال در بخش بازرگانی بوده است.
اشتغال در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران
ایران با حدود 70 هزار دانش آموخته در رشته های دانشگاهی مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای پشتوانه بالقوه منابع انسانی است. سالانه حدود 10 هزار نفر به این مجموعه افزوده می شود. حدود 500 شرکت رتبه بندی شده ملی و نزدیک به 30 تا 40 هزار کارشناس در سطوح مختلف ذخیره مناسبی برای ترویج و توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات است. سهم فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران در سال 1381 معادل 1/74 درصد برآورد شده است. میزان اشتغال مستقیم درهریک از بخشها در جدول زیر نشان داده شده است.
آنچه می توان از نقش تکنولوژیهای اطلاعات و ارتباطات بر اشتغال در کشورمان نتیجه گیری کرد این است که با توجه به روند روزافزون بیکاری و وجود نیروی کار جوان و جویای کار در کشور نوعی نگرانی برای آینده در آنها وجود دارد و این از نگرانی های امروز جوامع کمتر توسعه یافته به حساب می آید. نداشتن برنامه ریزی صحیح در زمینه اشتغال باعث شده تا نیروی انسانی جوان که قادر به رقابت با نیروی کارکشورهای پیشرفته هستند به افرادی نگران تبدیل شوند. این می تواند باعث افزایش انواع تنش درجامعه شود. عامل مهمی که می تواند در این برهه از کشور بر ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری اثرگذارد توسعه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی است.براساس آمار سازمان مدیریت و برنامه ریزی نرخ بیکاری در ایران تا سال 1380 به قرار جدول زیر بوده است.
به گزارش روابط عمومی مرکز آمار ایران نیز میزان بیکاری در مناطق شهری و روستایی در بهمن 1380 نسبت به آبان ماه همان سال افزایش داشته است. براساس همین گزارش نرخ بیکاری در مناطق شهری از 14/76 درصد به 15/07 درصد رسیده است و میزان بیکاری در مناطق روستایی از 13/53 درصد به 14/26 درصد افزایش داشته است.