الف- قشرهای اشرافیت
همه چیز چون بسیار شود خارو ارزان گردد مگر علم و دانش که هر چه بیشتر شود عزیزتر باشد (مثل چینی )
به دلیل قلت منابع در عصر پارتی. و از آنجا که در دوره دوم عمر سلاطین این سلسله پیوستگی های ناگزیری در میان جوامع عصر اشکانی و ساسانی وجود داشته، لذا اشاره به منابع موجود در موارد متعددی می تواند راه گشای محققان باشد به طوریکه معلوم است، برخی از کتیبه های عصر ساسانی به توصیف اقشار اشرافی پرداخته اند. که با توجه به قرب زمان با اشکانیان انتظار می رود که نمونه ای از ادوار اخیر عهد این سلسله نیز باشد . البته در این کتیبه ها اشرافیت مورد بررسی قرار گرفته نه شخصی خاص و یا اعیان از جمله : در کتیبه شاپور اول در حاجی آباد به توصیف تیراندازی شاه در برابر بزرگان و شهرداران شاهزادگان و آزاتان می پردازد . و در کتیبه نرسی در پایکولی فهرست بزرگان و دسته هواداران نرسی که از او پشتیبانی می کرده اند آمده است . واژه های شهرداران ، شاهزادگان و بزرگان و کدک خدایان به وضوح ذکر شده است . همچنین کتیبه نرسی از دژی که با موافقت شهرداران، بزرگان و آزاتان ذکر شده است . و بر روی هم طی شش سال ساخته شده یاد کرده است . در فهرست اعضای دربار اردشیر اول و شاپور اول از شهرداران ، شاهزادگان ، بزرگان و آزاتان سنگ نبشته های ساسانی ترتیبات زیر را به ما ارائه می دهند :
1- شاهان ، 2- شاهزادگان ، 3- بزرگان و اعیان ، 4- آزادان و نجیب زادگان ،
تا پایان عصر ساسانی این سلسله مراتب به چشم می خورد[1] .
پومپوپس تروگوس در توصیف رسوم پارتیان می گوید : نزدیکتر از همه به قدرت شاهی طبقه منفصل بزرگان بودند که آنان فرماندهان سپاهشان را در روزهای جنگ و فرمان روایانشان را در روزهای صلح از میان ایشان می گرفتند . لوسیوس آنایوس ، سنکا فیلسوف نمایشنامه نویس وسیاستمدار رومی متوفی 65 . م . از اشراف و بزرگان پارتی به عنوان شریفترین طوایف یاد کرده است که می توانند به معنی « بزرگان » محسوب شوند . این مطلب در درک و فهم « طبقه منفصل بزرگان » راهگشا خواهد بود .
« آزاتان و آزادان همانا شاهان فرودست و اشراف و دیوانیان دستگاه شاهی و خانواده ایشان بودند[2]» .
بزرگانی که در شمار سه قشر از اشرافیت بودند یعنی واسپوهران و فرمانروایان پادشاهیها و استانهای کشور ، نجیب زادگان و اعیان و کارگزاران دولتی در واقع « انجمن پادشاه » را تشکیل می دادند و حق داشتند برابر با نظام « تقدم » در انجمن سخن بگویند . هر یک از این اقشار دارای جایگاه ویژه ای بودند که به درجه اشرافیت آنها بستگی داشت . دربار اشکانیان ارمنستان و ساسانیان از این لحاظ مشابه به دربار پارتیان بوده است . یکی از روسم دربار پارتی و ساسانی حق پوشیدن افتخار آمیز « تیاری » بود که دارنده آن می توانسته بر خوان پادشاه نشیند و او را اندرز دهد و در انجمن های پادشاهی سخن بگوید . هر یک از بزرگان نشان ویژه ای که نماینده قشر او بود داشته است .
این اشراف هر یک جایگاه ویژه ای که اهمیت آن به دوری و نزدیکی با تخت پادشاه بوده داشته است[3] . در سپاه پارتی به « اعضای آزاد جامعه » که وابسته « نجیب زاده خاصی » بودند و شاید هم به هزینه این نجیب زاده مسلح می شد و نگهبانان شخصی او در جنگاور – بردگان حرفه ای تربیت یافته ای تشکیل می دادند نیز اشاره شده است [4].
پس دربار پارتیان از نظر آداب و رسوم مشابه دربار اشکانیان ارمنستان بوده است .
عده ای برخی رسوم را یادگار دوره سلوکی دانسته اند اما به قول بیکرمان مردم انطاکیه نامهای مسخره آمیزی به سلوکیان می دادند مثل بینی دراز و شم دار که نظر مزبور رد می شود[5] .
اما تشکیلات دربار که در رأس آن یک « رئیس تشریفات » وجود داشته مدیریت کاخ شاهی و خدمتگزارانش در دست و سرپرست درباریان و پیشکار بوده است که « تئوفولاکت سیموکاتا » آن را (ناظر کاخ) لقب داده است . هر یک از کاخهای شاهنشاه دارای یک پیشکار بوده که متصدی خزینه و خوابگاه بوده است پیشکاران اشخاصی نظیر بزرگمهر داشته اند که لقب « تچرپت » نیز در همین معنی ذکر شده است در مرتبه ای پائین تر سلاحدار و شمشیر دار پادشاه و همراه او فرمانده نگاهبانان شاهی با همان فرهنگ « جاودانان » که از نهادهای دوره هخامنشی بوده وجود داشته است .
از دیگر القاب و پیشه های درباری « دبیر ویژه » بود که نوشتن نامه ها و سفارش ها و فرمان های شاهی را بر عهده داشته که البته در دوره ی هخامنشی و هلینستی هم این مقام وجود داشته است چنانکه بلاذری می گوید : فرمانهای شاهی را دبیر شاهی ثبت می کرد کارگزار دیگری آن را وارد یادداشتهای روزانه می نمود و هر ماه پس از بررسی و زدن مهر شاهی آنها را به بایگانی می سپردند . آوازه خوانان ، منظومه سرایان و بر خوانان افسانه ( گوسانها ) هم نقش ارزنده ای در دولت پارتی و ساسانی ایفاء می کردند . شهبانوی شهبانوان سرپرستی « بردباش زنان » و غالباً همسر ارشد شاه بود که در کتیبه زردشت از این مقام یاد شده ، همسران پسران شاه و فرمانروایان شهرها لقب شهبانو و بانو داشته اند که برخی از آنان مثل دینک همسر اردشیر اول « بانوی سرپرست خواجگان » نیز بوده است . لقب خواجه بسیار بزرگ بود که غالباً نجیب زادگانی چون بزرگمهر و ماهان آن را بر عهده داشتند ، رئیس کشتکاران و رایزنان دربار نیز از دیگر القاب ماهان بوده است .
فراوانی لقب ها و منصب ها اجازه نمی دهد که بتوان ترکیبی و نظمی برای چگونگی سازمان اداری پارتیان پیدا کرد و آن را درست شناخت ... می توان گفت که به ظاهر هیچ نظمی در دستگاه اداری یا حتی در اعطای لقبها وجود نداشت .
ب- شاهنشاه
« مفهوم قدرت شاهنشاه در دوره اشکانیان »
از آنجایی که منابع موجود در ارتباط با اندیشه قدرت شاه ، مفهوم قدرت شاه و جانشینی وی عمدتاً از دیدگاه مورخان غربی نوشته شده مسلماً تصویر واقعی شاه و حریم و حدود قدرت وی روشن نمی شود ، چرا که یونانیان و رومیان از درک آداب و رسوم اشکانیان عاجز بودند و آن را با مفاهیم هلینستی تظبیق می دادند که بداهتاً بسیار نادرست است ، از سوی دیگر چون منابع پارتی بسیار قلیل است بایستی با استفاده از منابع دوره ساسانی که بیشترند مفهوم قدرت شاه و نیز تفاوتها و اشتراکات آن را در دو دوره پارتی و ساسانی مورد بررسی قرار دهیم .
برای درک سیاسی داخلی و خارجی اشکانیان می باید فرمان ضرب سکه ها را نیز در نظر داشت. « پادشاه پارتی پایگاهی را داشت که نخست با بسیاری از پادشاهان یونانی هلینستی همانند بود . پادشاه پارتی نیز مانند همپایه هلینستی خویش چون مالک و فرمانروای شاهنشاهی بود با جانبداران و ندیمان احاظه شده بود ، لقبهای مأنوس و معروف سلوکی بر نام او همانند رهاننده و نیکوکار و پیروزمند و نظایر آنها افزوده می شد[6]» .