مقدمه
فرهنگ کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری مجموعه ارزشها، نگرشها، هنجارها و رفتارهایی است که هویت افراد کارآفرین را تشکیل میدهد. افراد کارآفرین و خلاِ سعی میکنند با نوع متمایز نگاهشان به پدیدههای اطراف و شیوهی متفاوت رفتارشان در مواجه با پدیدههای پیرامون خود، دست به فعالیتهای کارآفرینانه بزنند و محصول و خدمت جدیدی به جامعه ارایه نمایند.
از ویژگیهای بارز افراد کارآفرین میتوان به خلاقیت، نوآوری، ریسک پذیری، تحمل شرایط ابهام، تحمل شکست، پشتکار، کنترل درونی، اعتماد به نفس، انعطاف پذیری، دوراندیشی و استقلالطلبی و... میباشد.
کارآفرینان موتور توسعه اقتصادی بوده و همواره مورد توجه دانشمندان و محققان قرار داشتهاند به طوریکه مؤسسه تحقیقات بین المللی مونیتور تفاوت نرخ رشد را در کشورهای توسعه یافته بر اساس سطح کارآفرینی آنها بیان نمود.
جفری تمونز کارآفرینی را ایجاد کنندهی یک چیز ارزشمند از هیچ میداند و کارآفرین کسی است که دارای قدرت درک بالا است و توان پیدا کردن خلاء و فرصتها را دارد، و میتواند در جامعه از طریق پرورش ایده و تبدیل فکر خود به یک محصول جدید اقدام به ارزش آفرینی از هیچ نماید. این ارزش میتواند یک ارزش اقتصادی، سیاسی و یا اجتماعی و حتی فرهنگی باشد.
اما این سؤال مطرح است که فرهنگ غالب بر یک محیط خلاِ دارای چه باورها و ارزشهایی میباشد؟ کدام ارزشها و هنجارها توسعه کارآفرینی را در جامعه تقویت مینمایند و چگونه فرهنگ کارآفرینی در جامعه نهادینه میشود؟ اینها سؤالاتی است که برای پاسخ دادن به آنها باید پژوهشهای بسیاری صورت پذیرد، و در این مقاله سعی شده است که موضوعات آن به بحث گذاشته شود.
تعریف فرهنگ
فرهنگ کارآفرینی یک خرده فرهنگ از کل فرهنگ حاکم بر جامعه میباشد. از اینرو قبل از پرداختن به این موضوع باید تعریف صحیح و درستی از فرهنگ غالب بر جامعه بیان شود.
تاکنون تعاریف بسیاری در زمینهی فرهنگ ارایه شده است که عدهای آنها را 164 تعریف در مشهورترین دایره المعارفهای دنیای امروز میدانند. به همین دلیل ارایه یک تعریف جامع و مانع که بتواند همهی دیدگاهها را در برداشته باشد شاید امکانپذیر نباشد. اما شاید بتوان بر روی عناصر مشترک آنها تأکید کرد.
فرهنگ در کلیترین حالت آن، بر مجموعهی پیچیدهای از خصوصیات احساسی، فکری، مادی و غیر مادی اطلاِ میشود که به عنوان شاخص یک جامعه یا گروه اجتماعی مطرح میشود که این نه فقط شامل هنرها و آثار ادبی است بلکه اشکال مختلف زندگی، حقوِ بنیادین انسانها، نظامهای ارزشی و اعتقادات را نیز در بردارد (گزارش یونیسکو در مکزیک، بررسی سیاستهای فرهنگی درجهان، 1982)
مفهوم فرهنگ مرکب از دو جزء «فر» و «هنگ» است. که «فر» به معنی بالا و جلو و «هنگ» به معنی قصد کردن، کشیدن و آوردن است. در زبان علمی جامعهشناسی در ایران و در «فرهنگ» معادل مفهوم لاتین (calture) به کار گرفته شده که در اصل به معنی کشت و زراعت بوده است.
از مفهوم فوِ چنین استنباط میشود که بنظر میرسد در تعریف فرهنگ باید مفهوم رشد و تعالی انسان به عنوان هدف این مجموعه منسجم و منظم ذکر شود. بنابراین میتوان چنین گفت که فرهنگ نظامی است نسبتاً منسجم متشکل از اجزایی غیر مادی شامل: ارزشها، هنجارها، نمادها، باورها و اعتقادات، آداب و رسوم، دانش و اطلاعات رایج و هنرها و اجزایی مادی شامل کالاهای مصرفی، ابزارها (تکنولوژی)، و میراث فرهنگی نسبتاً مشترک بین اعضاء یک گروه، اجتماع یا جامعه که از طریق یادگیری از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود (پناهی، 1375، ص 96) و موجبات رشد و تعالی انسان را فراهم میآورد.
علامه جعفری در کتاب خود با عنوان «فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو» مینویسد:
میتوان اثبات کرد که جامع مشترک همهی تعاریف فرهنگ دارای عنصر بایستگی و شایستگی، کمال، ترقی مادی و معنوی، کرامت، حیثیت، شرف ذاتی انسان، حیات شایسته و آزادی مسئولانه و عدالت در اجرای حقوِ و قوانین است. (علامه جعفری، 1379، ص 130)
ایشان در کتاب خود فرهنگ را این چنین تعریف میکنند: «فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوههای بایست و یا شایسته برای آن دسته از فعالیتهای حیات مادی و معنوی انسانی که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات صعود کرده آنان در حیات معقول تکاملی باشد»(علامه جعفری، 1379، ص 62)
کارکردهای مهم نظام فرهنگی ایجاد هماهنگی و انسجام و همبستگی بین نهادها و اجزای مختلف نظام اجتماعی است، به گونهای که یکپارچگی آن نظام حفظ شود، برای نظام فرهنگی هر جامعه لااقل میتوان 5 کارکرد ذکر کرد:
1 تامین نیازهای فیزیولوژی
2 ایجاد ارتباط جمعی
3 دادن هویت فرهنگی خاص بر اعضا
4 حفظ و تداوم و بقای جامعه
5 ایجاد و حفظ همبستگی و انسجام اجتماعی (پناهی، 1375، ص 101)
به عبارت سادهتر اینکه اگر فرهنگی بخواهد برای یک جامعه به عنوان فرهنگ باقی بماند و توسط اعضای آن جامعه حفظ شده و مقدس شمرده شود. با ید از کارکردهای فوِ برخوردار باشد. و گرنه همواره به عنوان یک فرهنگ پیرو بدنبال عناصر فرهنگی جوامع دیگر خواهد بود تا بتواند از طریق آن عناصر این کارکردها را پاسخ دهد.
فرهنگ کارآفرینی
از آنجائیکه فرهنگ به مفهوم مجموعه ارزشها، نگرشها، هنجارها و رفتارهایی است که هویت یک جامعه را تشکیل میدهند. کارآفرینان به عنوان بخشی از جامعهی پیرامونی، از مجموعه ارزشها، نگرشها، هنجارها و رفتارهای متمایزی برخوردارند که میتوان به آن خردهفرهنگ کارآفرینی اطلاِ نمود. (احمدپور، 1380) ساختار و عملکرد این خرده فرهنگ و عناصر درونی آن در سطوح مختلف فردی و اجتماعی و هم چنین در ارتباط آن با فرهنگ مسلط پیرامونی به نحوی است که میتوان گفت: بر اساس اصل تاثیر متقابل حوزههای مختلف فرهنگ و اجتماع، فرهنگ کارآفرینی از حوزههای دیگر فرهنگ، از جمله حوزهی اخلاِ و مذهب، ارزشها، عقاید اقتصادی و سیاسی تاثیر میپذیرد. از این رو ریشههای ضعف و قوت فرهنگ کارآفرینی را باید در حضور و وجود ارزشها و عقایدی جستجو کرد که در فرهنگ و در سلسه مراتب ارزشها جایگاهی فراتر از کار را به خود اختصاص دادهاند و در تعارض و تقابل با کار و یا همنوا و همساز با کارآفرینی هستند.(رجب زاده، 1376، ص 65)
«ژزف مک گوایر » (1964) نقش کارآفرینی در جوامع مختلف را باتوجه به تنوع فرهنگی متفاوت میداند و به نظر وی منابع طبیعی و سرمایه نقدی ممکن است یکسان باشد اماآنچه باید در درک تفاوت رفتار، مورد توجه قرار داد، عواملی است همچون:
عقاید اجتماعی
هنجارها
پاداش رفتارها
آرمان های فردی و ملی
مکاتب دینی
بنابراین اگر چه کارآفرینان، ارزشها و باورهایی متمایز از افراد جامعه دارند. ولی فرهنگ کارآفرینی متأثر از فرهنگ حاکم بر جامعه است. در واقع هر چه ارزشها و عقاید موجود در جامعه افراد جامعه را به کار، تولید مداوم، فکر و اندیشهی خلاِ و یادگیری و کسب دانش سوِ دهد. در آن جامعه فرهنگ کارآفرینی اشاعه یافته و درون افراد نهادینه میشود و یا به عبارتی در این جامعه افراد بیشتری دست به خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی میزنند و افراد کارآفرین بیشتری موفق میشوند که ایدههای نوین خود را در جامعه محقق سازند.
کارآفرینان افرادی هستند که تکنولوژی و دانش را با فرصتها و نیازهای بازار ترکیب کرده و سپس با توجه به نواقص، واکنشهای بازار سبب یکپارچگی و سازگاری بازار و دانش شده و گپ میان علم و بازار را پر میکنند.
از سوی دیگر نیز جامعه کنونی در حال حاضر با سرعتی شتابان به سمت «جامعهی دانشی» پیش میرود، جامعهای که در آن منابع فیزیکی و مادی مزیت خود را نسبت به منابع فکری و علمی از دست داده و سرمایه اصلی آن، استعداد و خلاقیت اعضاء آن جامعه به شمار میرود.
بنابراین میتوان گفت که قسمت اعظم فرهنگ کارآفرینی در جوامع کنونی متأثر از نهادینه شدن فرهنگ علم در جامعه است. واژه هایی مانند مدیریت علمی، اقصاد مبتنی بر دانش، خلاقیت در صنعت، نوآوری و... در سمینارها و همایشها بسیار بکار برده میشود و همهی اینها گواه این ادعا است که فرهنگ کارآفرینی در محیطی امکانپذیر است که هنجارهای غالب بر آن محیط ارزشها و باورهای فرهنگ کار و علم را تقویت نمایند.
فرهنگ کار در غرب
تاکیدی که در ایدئولوژی غرب به ویژه در آمریکا بر کار به عنوان «بروز جوهر اصلی وجود انسان» شده است و اینکه حیات انسان با کار تبلور مییابد نشانه اهمیت یافتن کار در این جامعه به عنوان ارزش فینفسه است.(سوداگر، 1359، ص 14و11)
«ماکس وبر » در کتاب خود تحت عنوان «اخلاِ پروتستانی وروح سرمایه داری» سعی کرد رفتار سرمایهداران را به عنوان افرادی که به کار و تولید به عنوان ارزش فینفسه مینگرند و نه به عنوان وسیلهای برای دستیابی به رفاه بیشتر، براساس اخلاِ پروتستانی (کالونی) تشریح میکند. او با طرح این سوال که کدام ارزش و عقاید پیروان مکتب کالون را به فعالیت، کار و تولید مداوم و پیوسته سوِ میدهد و کدام نظام ارزشی چنین امری را موجه و مشروع میسازد، به عقاید و ارزشهای ارایه شده در دیدگاه کالونی اشاره میکندو نشان میدهد تفسیر جدید کالون از دین مسیح و نگاه وی به جهان و نیز جایگاه انسان در جهان و رابطه وی با خدا، علیرغم سوِ دادن فرد به سوی رفتار زاهدانه، معتقد به این عقاید را به تلاش مداوم وامیدارد. در حالی که تفسیر کاتولیکی از مسیحیت چنین مکانیسمی را در جامعه فراهم نمیسازد. (رجب زاده، 1376، ص 66)
رشد کسب و کار در آمریکا همواره مورد توجه دانشمندان اروپایی بوده. به اینکه چرا کسب وکار در آمریکا تا این حد مورد تحسین است؟ چگونه در آمریکا در مدت 20 سال، 30 میلیون شغل ایجاد شده است؟ و حال آنکه در اروپا با جمعیتی بیش از آمریکا فقط 5 میلیون شغل ایجاد شده است. چه چیزی اشتهای سیریناپذیر آمریکا را برای رشد و افزایش خیره کننده بهرهوری در سالهای اخیر تحریک میکند؟ اینها سؤالاتی بود که چارلز هندی فیلسوف شهیر انگلیسی برای پاسخ دادن به آنها سرمایهداری را در کانون توجه خویش قرار داد و نتیجه کار، نگاهی روشنفکرانه و تکان دهنده به برخی از فرصتهای بنیادی در شالودهی کسب و کار آمریکای امروز است.