1- ازمناطق معروف قالی بافی این شهر کویری که درجنوب خراسان واقع شده است می توان از روستاهای درخش ، مود، گسگ، سربیشه، بهلگرد، نوغاب، دستگرد، هندوالان وبیشتر روستاهای منطقه قائنات نام برد. سابقه قالی بافی این منطقه آن طور که از کتاب جغرافی دانان قدیم مانند مقدسی و ابن حوقل بر می آید به هزار سال قبل و شاید بیشتر برسد. ابواسحاق ابراهیم اصطخدی نیز در کتاب معروف مسالک و ممالک به رواج کرباس و پلاس و سایر بافته ها اشاراتی دارد. شهرستان قاین نیز که تا چندی قبل جزو یکی از بخش های شهر بیرجند به شمار می آمد نیز یکی از مناطق قدیمی قالی بافی جنوب خراسان است. قالی های این منطقه با قدمت دویست ساله زینت بخش آستان مقدس رضوی، موزه ها و نزد مجموعه داران فرش است. سرپرستی سایکس که حدود 100 سال قبل از قاینات دیدن کرده در کتاب ‹‹هشت سال در ایران›› درباره قالی قاینات می نویسد: نقش های قالی های قائن اکثر گل و بوته است که در کرمان نیز مرسوم است. تجار قالی معمولاً کالای خود را به مشهد فرستاده و از آنجا به استامبول، مصر و وین حمل می کند. قیمت یک فرد قالی ممتاز 11×14متری با بافت قالی در حدود 20 پوند است. در بین مجموعه فرش های کاخ گلستان یک قطعه قالیچه زیبا و نفیس وجود داردکه حدود 300 سال قبل در قائن بافته شده است. سیاوش آزادی در کتاب ‹‹ قالی ایران›› درباره این فرش می نویسد: ‹‹اندازه این قالیچه 58/1×82/2متر است. در متن سورمه ای فرش یک نقش تکراری به صورت متقارن بافته شده و چهار پرنده سفید یک لوزی را تشکیل داده اند. در وسط هر لوزی یک گل بزرگ نقش گردیده که با شاخه هایی به شیوه اسلیمی، شکوفه ها و برگ ها احاطه گردیده اند.›› وجود این فرش و نظایر آن که از لحاظ نقش، رنگ، مرغوبیت و زیبایی در حد بسیار ممتازی ارزیابی شده اند. نشانگر این حقیقت است که در گذشته در منطقه قاینات این هنر در اوج خود بوده است در صورتی که فرش های کنونی این ناحیه در سطح نازلی قرار دارد وبه هیچ وجه با فرش های قدیمی قابل مقایسه نیستند.
2- تاریخ قالیچه بافی در منطقه بیرجند به سالهای بسیار دور باز می گردد اگرچه درکتب تاریخی به این امر اشاره گردیده اما مطابق تحقیقات و با توجه به بررسی های انجام شده می توان برای قالی بیرجند سابقه ای در حدود 200 سال قائل شد. آنچه که بیش از پیش موجب توجه هر پژوهنده ای می گرددتعداد نسبتاًفراوان اساتید و افرادی است که به نوعی در عرصه قالی های نفیس و مشهور منطقه از 200 سال قبل تا به امروز سهیم بوده اند.
برخی از اهالی و دست اندرکاران سابقه قالی بافی در روستاهای اطراف بیرجند را به مراتب بیشتر از شهر بیرجند می دانند به ویژه روستای درخش که نامی آشنا برای دوستاران قالی است. روستای درخش واقع در شمال شرقی بیرجند قدیمی ترین منطقه قالی بافی این ناحیه است. که تاریخ قالی بافی آن به اوایل قرن 13 هجری شمسی می رسد. نام درخش از افتخارات این هنر در جنوب خراسان می باشد که شهر بیرجند نیز به آن می بالد.
3- از گذشته تا کنون به بافتن فرش های زیبا و مرغوب در سراسر ایران شهرت داشته و نفیس ترین فرش های موزه فرش ومجموعه فرش های آستان قدس رضوی در این روستا بافته شده است. فرش های درخش دارای ترنجی بزرگ زیبا و برجسته است که با ظرافت و دقت بسیار زیاد در متن ساده فرش که به رنگ قرمز لاکی و نخودی طراحی شده، جلوه زیادی به این فرش ها داده است. در موزه فرش تهران نیز تعدادی فرش با طرح محرمات وجود دارد که در روستای درخش بافته شده و از لحاظ مرغوبیت و زیبایی منحصر به فرد است. در میان فرش های نفیس کاخ گلستان نیز سه قطعه قالیچه که در این روستا بافته شده دیده می شود سایکس در کتاب ‹‹هشت سال در ایران›› درباره کیفیت فرش های درخش می نویسد : ‹‹در ناحیه درخش در حدود 450 دستگاه قالی دایر است و متأسفانه رنگ های جوهری جای رنگ های نباتی را گرفته و می گوید اگر چه در قیمت چندان تفاوت ندارد ولی تهیه رنگ جوهری سهل تر و خالی از زحمت است . البته یکی دو نفر از استادهای معروف قالی باف هنوز رنگ های نباتی را به کار می برند. ایل بهلوری نیز که در زیر کوه و درخش سکونت دارند یک قطعه قالی نظیر قالیچه های ترکمنی می بافند که آنها نیز خالی از تعریف نیست.››
قالی های بافته شده در کارگاه های شهر بیرجند در بین سالهای 1317-1313شمسی در اوج شهرت خود بوده و از لحاظ زیبایی ترنج، نقوش زمینه ، ظرافت و رنگ آمیز در تمام بازارهای اروپایی به ویژه در آلمان غربی از اعتبار و شهرت زیادی برخوردار بوده است.در میان فرش های کاخ گلستان یک قطعه فرش نفیس در اندازه 42/5×80/10متر دیده می شود که تارو پود از نخ پنبه و پرهای آن از پشم است. این فرش از سال 1365 هجری قمری در بیرجند بافته شده و شعر زیر روی آن بافته شده است:
به سعی چاکر شاهنشاهی امیر قهستان تمام شود که شود فرش در اتاق <<گلستان>>
طرح این فرش ‹‹بته جغه›› به شیوه متداول در جنوب خراسان است. در متن بسیار تیره فرش چند ردیف بته بزرگ بافته شده که سر آنها در هر ردیف به یک سو متوجه شده اند. هر بته بین دو بته پایین و بالای خود قرار دارد بته های بزرگ اصلی توسط دو بته کوچک در میان گرفته شده اند و بین بته ها درخت های شکوفه ، زیبایی و جلوه زیادی به فرش داده است. پس از جنگ جهانی دوم متأسفانه فرش های بیرجند به سیر نزولی از نظر طرح ونقش، رنگ آمیزی و مرغوبیت ادامه داده و اعتبار جهانی خود را از دست دادند تا اینکه با تأسیس ‹‹شرکت شرق›› مجدداً احیا شدند. این شرکت علاوه برکارگاه های شهری در روستاهای مود و بهلگرد مبادرت به سرپایی دارهای قالی هایی که از لحاظ دوام ، زیبایی و رنگ آمیزی در حد بالایی قرار داشتن تولید به بازارهای سراسر جهان عرصه کرد.
4- پس از درخش روستای مود واقع در 38 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند واقع شده است.
5- یکی از معتبرترین و قدیمی ترین مناطق قالی بافی شهرستان بیرجند می باشد که فرش های آن از لحاظ طرح، زیبایی ترنج و دوام از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار است. قدمت قالی بافی در این روستا به قبل از دوره صفویه می رسد. نقشه ‹‹ ربعی سعدی›› مودکه درحال حاضر دربیشتر روستاها بافته می شوند برای اولین بار توسط یکی از قالی بافان ماهر وباذوق این روستا طراحی شده وبه نام او شهرت پیدا کرده است. رنگ آمیزی قالی های مود بسیارزیبا، هم آهنگ وسرشار از لطافت وزیبایی است. چند قطعه فرش لچک ترنج از این روستا درموزه فرش تهران وجود دارد که دزمره زیباترین ونفیس ترین ومرغوب ترین فرش های این موزه است. طراحان قالی جنوب خراسان درحفظ واشاعه نمادهای ایرانی تلاش فراوان کردند، بطور مثال ماه وخورشید به عنوان برجسته ترین عناصر خیر وتاریکی وخشکی به عنوان خطرناک ترین عناصر شر همیشه درزندگی ایرانیان قدیم مطرح بودند. بنابراین عناصر مورد اشاره به اشکال مختلف روی تمام دست بافته های مردم ایران بویژه مردم شرق ایران جلوه کرده اند. میزان بارندگی درجنوب خراسان بسیار اندک است به این سبب گل، درخت، باغ، چمن، آب وحیوانات آبزی وپرندگان نیز محدود وبسیار باارزش شمرده می شوند. هنرمندان وطراحان قالی این منطقه باذوق ومهارت خاصی این مواهب الهی را روی فرش بافته وبه زندگی مردم داخل کرده اند. نظربه اهمیت گل ودرخت، معمولاً حصار وچهار چوب هایی دراطراف نقش های گل وگیاه طراحی شده وحاشیه فرش ها نیز اهمیت زیادی پیدا کرده است. زمینه بیشتر فرش های جنوب خراسان بیشتر لاکی است وآن را می توان یکی دیگر از ویژگی های فرش های این منطقه دانست. البته فرش های ‹‹ ریزه ماهی›› دارای زمینه کرم می باشند.
6- اما آنچه که درحال حاضر وبا مشاهده سبک دارهای قالی دراین منطقه توجه هر بیننده ای را به خود جلب می نماید. شباهت کامل دستگاه های قدیمی قالی بافی منطقه بیرجند با دستگاه های قدیمی قالی بافی استان کرمان است.
روش چله کشی فارسی وشیوه نسب آن برروی دار قالی وهمچنین شکل ونحوه کار دارهای قالی درتمامی موارد منطبق با نوع دارهای کرمانی است. از لحاظ شکل ظاهری برخی از این دارها فاقد قسمت های راست رو هستند، وصرفاً از دوبخش سردار وزیر دار تشکیل شده اند.
به علت فقر اقتصادی قریب به 30 سال است که قالی مود از معیارها واندازه های واقعی خود فاصله گرفته، اما علی رغم این مسئله هنوز نیز بطور گسترده درتولید قالی منطقه بیرجند دارای اهمیت واعتبار خاصی است.
استفاده از مواد اولیه نامرغوب وکاهش نسبی کیفیت قالی های مود، دیرزمانی است که باعث گردیده دیگر مناطق وروستاهای بیرجند گوی سبقت را ربوده وبا استفاده از نام مود واطلاق آن بربافته های خود، بازار قالی بیرجند به ویژه روستای مود را زنده نگه دارند وباید اذعان داشت که دراین راه موفق نیز بوده اند.استاد حاج حسین امینی بزرگ ترین ومشهورترین تولید کننده قالی معاصر بیرجند، درخصوص علل رکود وتنزل قالی مود می گویند: ‹‹ متأسفانه کم کم قالی های مودبه نحوی خراب شد. درآن زمان دربلوچستان بازار خرید وفروش وحتی تولید فرش وجود نداشت. به همین دلیل روستای مود مورد توجه بزرگان وثروتمندان بلوچ قرار گرفت وبخش زیادی از قالیهای مود وارد بازار بلوچستان شد. پس از ورود نوع رنگ های شیمیایی باز هم بسیاری از قالی های مود وارد بازار سیستان می شد وبا توجه به این که رنگ آنها همان شفافیت ودرخشندگی سابق را داشت وخریداران بلوچی قدرت تشخیص آن را نداشتند با همان قیمت به خرید آن اقدام می نمودند واین امر بطور مستمر ادامه یافت وپس از مدتی تمام قالی های مود به این صورت عرضه شدند. مقداری که به خارج ومناطق دیگر فرستاده شد، پس از مدتی رنگ باخت ومواد اولیه آن نامرغوب تشخیص داده شد وباعث ازبین رفتن وجهه واعتبارفرش مود گردید. که این امر درکل بازار فرش بیرجند بی تأثیر نبود. به نظر من بلوچستان عامل انحراف قالی مودشد.››
استاد امینی شروع این اوضاع را به سالهای 1330 تا 1350 می داند که عواقب آن هنوز نیز قابل مشاهده می باشد.
7- وضعیت قالی بافی منطقه بیرجند درطی یک صد سال اخیر به سه دوره تقسیم می شود:
الف) سالهای قبل از1300 ه ش تا 1300 که دوران بافت قالی خوب وممتاز منطقه بیرجند است.
ب) 1300 تا حدود 1322 ه ش دراین دوره بخاطر وقوع جنگ های بین المللی اول ودوم به ویژه عواقب حاصل از آنها علی رغم تولیدات نسبتاً خوب روستاهایی همچون مود وحتی خودشهر بیرجند رکود وآشفتگی خاصی دروضع صادرات وفروش فرش بیرجند به وجودآمد که خود زمینه مناسبی برای تحولات آتی بود.
ج) از ابتدای سال های دهه 1330 ه ش دوران شکوفایی وتجدید حیات رش بیرجند آغاز گردید یعنی با آغاز فعالیت تولید کنندگان وبافتگان زبده به تدریج قالی بیرجند شهرت گذشته خود را بازیافت وهم اکنون موقعیت ممتاز آن درکشورهای اروپایی وحتی آمریکا دلیلی است برپیامدهای رخ داده درسال های گذشته.
فرش از نظر سبک محلی
فرش شهری: یعنی فرشی که درشهرها بافته می شودفرش شهری باف که بوسیله بافنده شهر نشین بافته می شود ظریف است ورج شمار آن بالاست ودارای نقشه وطرح ویژه ای است بافت فرش درشهرها بیشتر درزمان صفویان با دایر کردن کارگاه های بزرگ قالی بافی دراصفهان وتبریز گسترش یافت.
فرش روستایی: فرشی است که بصورت ساده وابتدایی درروستاها می بافند . فرش روستایی اکثر بدون نقشه بافته می شود. قطع این فرش ها کوچک وبصورت ذرع ونیم ، پشتی ، کناره وخرک است . فرش های روستایی زمانی از نظر طرح وترکیب ویژگی هایی داشت ولی اینکه تحت تأثیر تولید بازاری، یکنواخت شده است ودرخطر نابودی قرار گرفته است .
فرش عشایری: فرش عشایری وایلی مثل فرش روستایی ، ساده وابتدایی است با نقوش برخاسته از محیط برزندگی ایل نشینان . فرش ایلی دراندازه های کوچک بصورت زمخت ودرشت باف عرضه می شود. کناره فرش ایلی، بافتی پیچیده دارد که اغلب درفاصله های معین منگوله های کوتاه پشمی به آن وصل می کنند ، از فرآورده های فرش عشایری گبه، جل، سفره، نمکدان، رختخواب بیع وپشتی است.
از نظر شیوه بافت: در بافت انواع فرش دستباف از نظر شیوه بافت وطرز قرارگرفتن تاروپود از سه روش زیر استفاده می شود.
فرش تمام لول: یعنی فرشی که قوس گره درپشت فرش، 90 درجه است وشیارهای پشت فرش عمیق است همچنین تارها بایکدیگر فاصله ندارند وبافت آن محکم است.
فرش نیم لول : دراین نوع فرش، قوس گره درپشت فرش 45 درجه است.
فرش لول (تخت): دراین نوع فرش، تارهابه اندازه یک قطر نخ بایکدیگر فاصله دارند. بافت تخت یک پوده است وبه شیوه حصیری بافته می شود یعنی درهر رج، چله زیر ورومی شود وتارها یکی درمیان از پشت قالی دیده می شوند.