على(ع) در خطبه عید غدیر خود که خوب است آن را خطبه غدیریه بنامیم به تفسیر و تحلیل این رویداد عظیم تاریخ پرداخت. معرفى این خطبه که در گوشه و کنار برخى از کتابهاى ادعیه و روایت در غربت به سر مى برد و بررسى سند و کتابشناسى آن و شرح پاره هایى از آن، موضوع این جستار است.
اشارت
ممکن است افراد بسیارى در طول تاریخ از حادثه غدیر و اهمیت آن سخن گفته و از آن تعاریفى ارائه داده باشند، اما هیچ یک از این سخنان نمى توانند بیانگر عظمت و شکوه غدیر باشد، زیرا تنها کسانى مى توانندتعریف جامع از وقایع و حوادث عرضه نمایند که خود پدید آورنده آن باشند. تنها زیبنده خدا، پیامبر(ص) و على(ع) است که غدیر را به بهترین شکل معرفى نمایند.
پیامبر به دستور خداوند سبحان حادثه غدیر را در میان دو نزول قرآنى قرارداد: ابتدا فرمود: یاایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک، و افزود: وان لم تفعل فما بلغت رسالته(مائده،67) و پس از معرفى على(ع) به وسیله پیامبر(ع) با جمله من کنت مولاه فهذا على مولاه، خدا نیز فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتى ورضیت لکم الاسلام دیناً(مائده،3)؛ یعنى واقعه غدیر، اکمال دین، اتمام نعمت و موجب رضایت و خوشنودى خداست و روز غدیر ظرف زمانى این ارزشها معرفى کرد.على(ع) نیز در خطبه عید غدیر خود که خوب است آن را خطبه غدیریه بنامیم به تفسیر و تحلیل این رویداد عظیم تاریخ پرداخت. معرفى این خطبه که در گوشه و کنار برخى از کتابهاى ادعیه و روایت در غربت به سر مى برد و بررسى سند و کتابشناسى آن و شرح پاره هایى از آن، موضوع این جستار است.
1) متن خطبه غدیریه
الحمدللّه الذى جعل الحمد من غیر حاجه منه الى حامدیه طریقاً من طرق الاعتراف بلاهوتیته وصمدانیته وربانیته وفردانیته، و سبباً الى المزید من رحمته ومحجه ً للطالب من فضله و کمنّ فى ابطان اللفظ حقیقه الاعتراف له، بانه المنعم على کل حمد باللفظ وان عظم واشهد ان لااله الا اللّه وحده لاشریک له، شهاده ً نُزِعت عن اخلاص الطوى و نطق اللسان بها عباره عن صدق خفّى،انه الخالق البارئ المصور، له الاسماء الحسنى، لیس کمثله شیئ، اذ کان الشیئ من مشیته، فکان لایشبهه مکوّنه. واشهد ان محمّداً عبده ورسوله استخلصه فى القِدَم على سائر الامم على علم منه، انفرد عن التشاکل والتماثل من ابناء الجنس، وانتجبه آمراً وناهیاً عنه، اقامه فى سائر عالمه فى الاداء مقامه اذ کان لاتدرکه الابصار ولاتحویه خواطر الافکار ولاتمثله غوامض الظنن [الظنون] فى الاسرار لااله الا هو الملک الجبّار. قرن الاعتراف بنبوته بالاعتراف بلاهوتیته واختصه من تکرمته بما لم یلحقه فیه احد من بریّته، فهو اهل ذلک بخاصّته وخلّته، اذ لایختص من یشوبه التغییر ولایخالل من یلحقه التظنین وامر بالصلاه علیه مزیداً فى تکرمته وطریقاً للداعى الى اجابته، فصلى اللّه علیه و کرّم وشرّف و عظّم مزیداً لایلحقه التنفید ولاینقطع على التأبید. وان اللّه تعالى اختص لنفسه بعد نبیّه(ص) من بریته خاصه ً علاهم بتعلیته وسمّاهم الى رتبته وجعلهم
الدعاه بالحق الیه والادلاء بالارشاد علیه لقرن قرنٍ وزمن زمنٍ، انشأهم فى القِدم قبل کل مَذْرَوٍّ و مَبْرُوٍّ انواراً انطقها بتحمیده والهمها شکره و تمجیده وجعلها الحجج على کل معترف له بملکه الربوبیه وسلطان العبودیه واستنطق بها الخرسات بانواع اللغات بخوعاً له، فانه فاطر الارضین والسماوات، واشهدهم خلقه، وولاّهم ما شاء من امره، جعلهم تراجم مشیته والسن ارادته عبیداً لایسبقونه بالقول وهم بامره یعملون، یعلم ما بین ایدیهم وما خلفهم ولایشفعون الا لمن ارتضى وهم من خشیته مشفقون، یحکمون باحکامه ویستنّون بسنته ویعتمدون حدوده ویودّونفرضه ولم یدع الخلق فى بُهم صُمّاً ولافى عمیاء بکماء، بل جعل لهم عقولاً مازجّت شواهدهم وتفرقت فى هیاکلهم وحقّقها فى نفوسهم واستعبدلها حواسهم فقرر بها على اسماع ونواظر وافکار وخواطر، الزمهم بها حجته واراهم بها محجته وانطقهم عما شهد [تشهد] به بالسن ذَرِبه بما قام فیها من قدرته وحکمته وبین عندهم بها لیهلک من هلک عن بیّنه ویحیى من حىّ عن بیّنه وان اللّه لسمیع علیم[انقال، 42] بصیر شاهد خبیر.
ثم ان اللّه تعالى جمع لکم معشر المؤمنین فى هذا الیوم عیدین عظیمین کبیرین، لایقوم احدهما الا بصاحبه، لیکمل عندکم جمیل ضعه [ضیعته] ویقفکم على طریق رشده ویقفو بکم آثار المستضیئین بنور هدایته ویشملکم منهاج قصده و یوفر علیکم هنیأ َ رفده، فجعل الجمعه مجمعاً ندب الیه لتطهیر ما کان قبله وغسل ما کان اوقعته مکاسب السوء من مثله الى مثله وذکرى للمؤمنین وتبیان خشیه المتقین ووهب من ثواب الاعمال فیه اضعاف ما وهب لاهل طاعته فى الایام قبله وجعله لایتم الا بالایتمار لما امر به، والانتهاء عما نهى عنه، والبخوع بطاعته فیما حثّ علیه وندب الیه فلا یقبل دیناً الا بولایه من امر بولایته ولاتنتظم اسباب طاعته الا بالتمسک بعصمه وعصم اهل ولایته.
فانزل على نبیه(ص) فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ و ترک الحفل باهل الزیع والنفاق وضمن له عصمته منهم، وکشف من خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد ما رمز فیه، فعقله المؤمن والمنافق، فاعزّ معزّ وثبت على الحق ثابت، وازداد جهله المنافق وحمیه المارق ووقع العَض على النواجد والغمز على السواعد. ونطق ناطق و نعق ناعق ونشق ناشق و استمر على مارقیته، ووقع الادغان من طائفه باللسان دون حقائق الایمان ومن طائفه باللسان وصدق الایمان، وکمّل اللّه دینه واقر عین نبیه(ص) والمؤمنین والمتابعین، وکان ما قد شهده بعضکم وبلغ بعضکم وتمت کلمه اللّه الحسنى على الصابرین ودمّر اللّه ما صنع فرعون وهامان وقارون وجنوده
[هم] وما کانوا یعرشون وبقیت حثاله من الضلال لایألون الناس خبالاً یقصدهم اللّه فى دیارهم ویمحو اللّه آثارهم ویبید معالمهم ویعقبهم عن قرب الحسرات ویلحقهم بمن بسط اکفهم ومد اعناقهم ومکنهم من دین اللّه حتى بدلوه ومن حکمه حتى غیّروه وسیأتى نصراللّه على عدوّه لحینه واللّه لطیف خبیر وفى دون ما سمعتم کفایه وبلاغ. فتاملوا رحمکم اللّه ما ندبکم اللّه الیه وحثّکم علیه واقصدوا شرعه واسلکوا نهجه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله.
ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج، ورفعت الدرج، ووضحت الحجج وهو یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح ویوم کمال الدین و یوم العهد المعهود ویوم الشاهد والمشهود ویوم تبیان العقود عن النفاق والجحود، ویوم البیان عن حقائق الایمان، ویوم دحر الشیطان، ویوم البرهان، هذا یوم الفصل الذى کنتم توعدون، هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون، هذا یوم الارشاد، ویوم محسنه العباد، ویوم الدلیل على الرّداد، هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمرات الامور، هذا یوم النصوص على اهل الخصوص، هذا یوم شیت، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون، هذا یوم الأمن والمأمون، هذا یوم اظهار المصون من المکنون، هذا یوم ابلاء السرائر، فلم یزل علیه السلام یقول: هذا یوم هذا یوم، فراقبوا اللّه عزّ وجلّ واتقوه واسمعوا له واطیعوه، واحذروا المکر ولاتخادعوه وفتّشوا ضمائرکم ولاتواربوه، و تقربوا الى اللّه تعالى بتوحیده، وطاعه من امرکم ان تطیعوه ولاتمسکوا الکوافر، ولایجنح بکم الغى فتضلوا عن سبیل الرشاد باتباع اولئک الذین ضلّوا واضلّوا، قال اللّه عزّ من قائل فىطائفه ذکرهم بالذم فى کتابه: "انا اطعنا سادتنا وکبرائنا فاضلونا السبیلا ربنا آتهم ضعفین من العذاب والعنهم لعناً کبیراً" [احزاب،67و68]،وقال اللّه تعالى: "واذ یتحاجون فى النار فیقول الضعفاء للذین استکبروا انا کنا لکم تبعاً فهل انتم مغنون عنّا من عذاب اللّه من شئ قالوا لو هدانا اللّه لهدیناکم"1.
افتدرون الاستکبار ماهو؟ هو ترک الطاعه لمن امروا بطاعته، والترفع على من ندبوا الى متابعته والقرآن ینطق من هذا عن کثیر، ان تدبّره متدبّر، زجره ووعظه، واعلموا ایها المؤمنون انّ اللّه عزّ وجلّ قال: "ان اللّه یحب الذین یقاتلون فى سبیله صفاً کانهم بنیان مرصوص" [صفّ،4]، اتدرون
ما سبیل اللّه ومن سبیله؟ ومن صراط اللّه؟ ومن طریقه؟ أنا صراط اللّه الذى من لم یسلکه بطاعه اللّه فیه هوى به الى النار، وأنا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیه(ص) أنا قسیم الجنه والنار، وأنا حجه اللّه على الفجار والابرار وأنا نور الانوار، فانتبهوا من رقده ِ الغفله وبادروا بالعمل قبل حلول الأجل وسابقوا الى مغفره من ربکم قبل ان لیضرب بالسور بباطن الرحمه وظاهر العذاب. فتنادون فلا یسمع نداءکم وتضجّون فلا یحفل بضجیجکم وقبل ان تستغیثوا فلا ثغاثوا.
سارعوا الى الطاعات قبل فوت الاوقات، فکان قد جاءکم هادم اللذات فلا مناص نجاءٍ ولامحیص تخلیص. عودّوا رحمکم اللّه بعد انقضاء مجمعکم بالتوسعه على عیالکم والبرّ باخوانکم والشکر للّه عزّ وجلّ على ما منحکم واجمعوا یجمع اللّه شملکم وتبارّوا یصل اللّه الفتکم، وتهادوا نعم اللّه کما مناکم [وتهانوا نعمه اللّه کما هناکم] بالتواب فیه على اضعاف الاعیاد قبله او بعده الاّ فى مثله والبرّ فیه یثمر المال ویزید فى العمر والتعاطف فیه یقتضى رحمه اللّه وعطفه وهیّوا لاخوانکم وعیالکم عن فضله بالجهد من جودکم وبما تناله القدره من استطاعتکم واظهر البشر فیما بینکم والسرور فى ملاقاتکم والحمدللّه على ما منحکم وعودوا بالمزید من الخیر على اهل التأمیل لکم وساروا بکم ضعفاءکم فى ماکلکم وماتناله القدره من استطاعتکم وعلى حسب امکانکم. فالدرهم فیه بمأه الف درهم والمزید من اللّه عزّ وجلّ.
وصوم هذا الیوم مما ندب اللّه تعالى الیه وجعل الجزاء العظیم کفاله عنه حتّى لو تعبّد له عبد من العبید فى الشبیبه من ابتداء الدنیا الى تقضیها، صائماً نهارها، قائماً لیلها، اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت الیه الدنیا عن کفایه ، ومن اسعف اخاه مبتدءً وبرّه راغباً فله کاجر من صام هذا الیوم وقام نهاره. ومن فطر مؤمناً فى لیلته فکانما فطر فئاماً وفئاماً یعده ها بیده عشره .فنهض ناهض وقال: و ما الفئام؟ قال: مأه الف نبى و صدیق و شهید،فکیف بمن تکفّل عدداً من المؤمنین والمؤمنات، وأنا ضمینه على اللّه تعالى الأمان من الکفر والفقر، وان مات فى لیلته او یومه او بعده الى مثله من غیر ارتکاب کبیره فاجره على اللّه تعالى، ومن استدان لاخوانه واعانهم، فأنا الضامن على اللّه ان بقاه قضاه وان قبضه حمله عنه واذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم وتهانوا النعمه فى هذا الیوم ولیبلغ الحاضر الغایب والشاهد البائن ولیعد الغنى على الفقیر، والقوى على الضعیف، امر فى رسول اللّه(ص) بذلک، ثم اخذ صلى الله علیه وآله [علیه السلام] فى خطبه الجمعه وجعل صلاه جمعته صلاه عیده وانصرف بولده وسیعتد الى منزل ابى محمّد الحسن بن على(ع) بما اعدله من طعام وانصرف غنیهم وفقیرهم برفده الى عیاله.2
2) نگاهى گذرا به مفاد خطبه به عنوان سند جهانى اسلام
امام امیرالمؤمنین(ع) در یکى از روزهاى جمعه که مصادف با روز عید غدیر بوده است، خطبه اى ایراد مى کند که با حمد و ثناى الهى و با کلمات و جملاتى پر معنا و شهادت به وحدانیت ذات اقدس اله و بیان برخى از صفات ثبوتیه و سلبیه او، شروع مى شود، و پس از تشریح اهمیت نبوت و رسالت، و بیان این که گواهى به نبوت، قرین اعتراف به لاهوتیت خداست، به بیان مسئله امامت و مقام امامان(ع) مى پردازد و درباره جایگاه واقعى ائمه، خلقت و نشأت وجودى آنها و دیگر ویژگى هایشان سخن مى گوید.
در ادامه به نقش پراهمیت خود مى پردازد و در کنار حجت ظاهر، شاهدى دیگر را بر حقانیّت خود مطرح مى فرماید. پس از آن، اهمیت روز جمعه و عید غدیر را خاطر نشان مى سازد و فلسفه روز جمعه و اعمال مستحب آن را بیان مى نماید. آنگاه به ارتباط توحید، نبوت و ولایت و دین با یکدیگر اشارت مى کنند و آثار و ثمرات معرفى ولىّ، در واقعه غدیر را به تفصیل بیان کرده و با تعابیرى بلند به تفسیر آن مى پردازد. پس از آن نصایح و پندهاى ارزشمندى مى دهد و با استناد به آیات قرآن مردم را به اطاعت خدا و رعایت تقوا و دورى از گناه تشویق مى نماید. سپس در بیان معناى استکبار، استکبار را سرپیچى از پیروى کسى که مى بایست اطاعت شود مى داند و به تفسیر "طریق"، "صراط" و "سبیل اللّه" مى پردازد و مى فرماید: صراط منم، سبیل اللّه منم، نورالانوار منم و… .
در پایان خطبه بار دیگر مردم را به اخلاق فردى، اجتماعى، مالى و… سفارش مى کند و استحباب روزه روز غدیر و پاداش بس عظیم آن را یادآور مى شود.
گوینده این سخنان کسى است که همه ملل اسلام به علم، فضل، کمال، مقام والا و عدالت و تقوایش اعتراف دارند؛ از این روى جاى دارد همگان به این خطبه به عنوان "سند جهانى اسلام" بنگرند و بدان احتجاج کنند، و به برکت آن، شبهه هاى اعتقادى خود را رفع کنند و مرزبندى هاى ساختگى میان فرقه ها را بردارند، پیوند وثیق میان توحید، نبوت، رسالت و امامت را درک کنند و براساس آن عقاید، احکام و معارف را از باب حکمت و علم نبى دریافت دارند.