1 چوب چیست ؟
تعریف چوب در فرهنگ لغات به گونه های مختلف آمده است . از جمله قسمتهای سفت و سخت درخت ، آن قسمت از درخت که در زیر پوست قرار دارد ، آنچه از درخت ببرند برای سوزاندن یا ساختن اشیاء چوبی بکار ببرند .
2 چوب و دستاوردهای گیاهی
چوب و دستاوردهای گیاهی از جمله مصالحی است که از دوران پیشین به گونه ای طبیعی در اختیار و دسترس بشر بوده است . در بخش هایی که جنگل و گیاه فراوان بوده است مردمان از زمانهای پیش از تاریخ از چوب و مصالح گیاهی برای ساختن ابزارها و پناهگاه سود برده و خوراک خویش را نیز از فرآورده های جنگلی بر می آورده اند . با آنکه به علت دائمی نبودن چوب و پوسیدن آن به مرور زمان آثار چندانی از وسایل و ساختمانهای اولیه چوبی و گیاهی به جای نمانده است ولی باقی ماندن آثار معدود ساختمانی و هنری چوبی از تمدنهای مصر و ایران باستان نشان دهنده قدمت و رواج کاربرد مصالح چوبی در تاریخ این تمدن هاست .
پژوهشها نشان داده است که در دوران یخ بندان شمال اروپا ، فلات ایران دوره پربارانی را می گذرانده است . در این دوران ، سرزمین ایران پوشیده از جنگلهای انبوه بوده است حتی در زمان هخامنشیان نیز در بخش های بسیار از ایران جنگلهایی بوده است که امروزه از آنها فقط تک درختانی باقی است . چوب از زمان باستان در ایران به صورت مصالح ساختمانی در بخش های مختلف ساختمانها به کار می رفته است . درخت سدر یکی از درختان خانواده کاج است که دارای چوبی بسیار سخت و خوشبوست . درخت سدر معمولاً به بلندی بسیار تا حدود 40 متر رشد می کند و ضخامت تنه آن گاهی به 3 متر و بیشتر می رسد . این چوب از قدیم در جنگلهای لبنان فراوان بوده و در کتابهای مذهبی مثل تورات به آن اشاره شده است . ویژگیهای فیزیکی چوب سدر چون سختی و بزرگی درخت سنگینی ویژه ( وزن مخصوص زیاد ) و ضریب ارتجاعی بالا و نیز بدان روی که بومی ویژه اش آنرا از گزند موریانه به دور می دارد موجب گشت که از قدیم این چوب در مصر ، بین النهرین و ایران مورد استفاده فراوان داشته باشد و هزاران سال به صورت آثاری چون تیرهای چوبی قصرها و تابوتها سالم باقی بماند . چوب بلوط که چنین مینماید که همان چوب یاکا است ، دارای ویژگی های فیزیکی عالی دوام و سختی زیاد است و چنین پیداست که در پایه ستونهای کاخهای هخامنشی به کار می رفته است .
3 تاریخچه چوب
در مورد تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران متأسفانه مدارک و اسناد باستانی به خصوصی که مربوط به این مورد باشد ، وجود ندارد . ولی آثاری که جسته و گریخته از خلال نوشته های مؤرخین به دست می آید ، نشان می دهد که در ایران باستان نیز از مدتها قبل صنایع چوب و استفاده از این ماده مهم رونق بسزایی داشته است ، چنانچه طبق مطالعات مردمان بومی شمال ایران ، که قرنها قبل از مهاجرت آریاییها در ایران می زیستند . در حدود 4200 سال قبل از میلاد مسیح چوب را در کلبه سازی خود به کار می بردند و نقش این استوانه متعلق به 3000 سال قبل از میلاد مسیح ، که در شرق به دست آمده است ، نشان می دهد که استفاده از چوب برای وسایلی از قبیل نردبان و غیره در این دوره متداول بوده است . متأسفانه چوب همانند سفال ، فلز و یا دیگر آثار هنری نیست که در طول هزاران سال باقی بماند ، پوسیدگی چوب یکی از عواملی است که متأسفانه آگاهی ما را در این مورد به حد کافی نمی رساند .
اکتشافات باستان شناسی در چراغعلی تپه موردی جالب بود . این مطلب رایج بودن استفاده از چوب و ارزش جنگل در ایران باستان را نشان می دهد که مهمترین آن ماکت گاوآهنی است با دیرک بلند که نقش چوب را در کشاورزی کهن به خوبی نمایان می سازد . از طرف دیگر نقش بسیار مهم و ظریف در روی ظروف اکتشافی به چشم می خورد که در یکی از آنها بزی را روی درخت زربین بدون برگ می دهد و دیگری بزی به نهال پربرگی از همین گونه حمله می کند . به طور کلی می توان گفت با آنکه انسان قبل از تاریخ پناهگاه و محل امن زندگی خود را با غارنشینی آغاز کرد ، ولی از چوب در گذشته دورتری استفاده کرده است .
از زمان تشکیل امپراطوری هخامنشی ایران ، شواهد موجود نشان می دهد که در ایران باستان ارزش جنگل و چوب برای هنرمندان کاملاً روشن بوده است ، به همین دلیل درختکاری و به خصوص کشت درختان جنگلی ، که فقط از نظر تولید چوب اهمیت دارند ، از آئین ستوده پادشاهان هخامنشی بوده است . چنانچه کورش شخصاً به کشت درخت همت می گماشت و داریوش مرزبان کاران را برای جنگل کاری درختان بومی در بین النهرین می ستود . کاربرد چوب در معماری تخت جمشید و شوش کاملاً مشهود است .
از دوره ماد اطلاعی از کاربرد چوب در دست نیست و حتی در مورد مصرف چوب در ساختمانها نیز ، چون مادها خانه های خود را اغلب از خشت می ساختند ، هیچگونه آثار و شواهدی موجود نمی باشد ، ولی با در نظر گرفتن ترقی شایان فن معماری و استفاده از چوب در ساختمانها در دوره هخامنشیان و توجه به اینکه اصولاً هخامنشی ها در غالب موارد از تمدن مادها پیروی می نمودند ، لااقل باید قبول کرد که صنایع چوب مادها و فن استفاده از چوب در ساختمان در دوره آنها کمتر از هخامنشیان نبوده است . اما در مورد صنایع دوره هخامنشیان مدارک تاریخی روشن تری در دست است ، چنانچه گزنفون در مورد توصیف سلاح نبرد کورش ضمن ذکر نام سلاحهای گوناگون ، از یک نیزه عالی چوبی که از چوب پستنک ( همان سنجد ) می ساختند ، یاد می نماید .
در زمان هخامنشیان به غیر از صنایع جنگلی و استفاده از چوب در امور کشاورزی ، کشتی سازی و خانه سازی در معماری نیز اهمیت به سزایی داشته است . همچنین استفاده از چوب در امور ساختمان و معماری در دوره هخامنشیان به طور شگرفی ترقی کرد . از دوره سلوکیها آثاری در دست نیست ، از دوره اشکانیان نیز مطلبی در این باره ملاحظه نمی شود . ولی به طور کلی می توان گفت که به غیر از مواردی از قبیل استفاده از چوب در تیر و کمان سازی و غیره صنایع چوب اشکانیان ، مانند سایر صنایع و فنون آنها ، همانند هخامنشیان نبوده است . استعمال چوب در ساختمانها کاملاً رایج بوده است و نکته تازه ای که در معماری ساسانیان دیده می شود ، این است که در این دوره کلافهای چوبی در میان جرزها به کار می رفته است و از این وسیله برای جلوگیری از خرابی جرزها استفاده می نمودند و چنین بنظر می رسید که این سبک معماری را از رومیان اقتباس کرده باشند . مسئله مهم دیگر در دوره ساسانیان این است که از چوب برای قاب سازی طاق و گنبدها استفاده می نمودند و این نوع طاق سازی خود انقلابی در فن معماری بشمار می رفته است که امروزه نمونه آن را میتوان در ساختمان بقعه بی بی شهربانو ، که تقلید از معماری ساسانیان می باشد ، ملاحظه نمود .
از قدیمی ترین آثار چوبی بعد از اسلام ، دو ستون چوبی و قطعه ای خاتم کاری است که در ناحیه ترکستان غربی کشف شده و متعلق به قرن سوم ه . ق ( نهم میلادی ) است . اما تزئینات این آثار خیلی شبیه به چوب بریهای مسجد نائین است . اشکال آن عبارت است از گل و بته که در سطح چوب حک شده است . سه قطعه چوب خاتم کاری در مجموعه رابینو موجود است که با خط کوفی ساده و حروف زیبائی برجسته مزین شده و در اطراف آن حاشیه ای است که به شاخه های متصل بناتی منتهی می شود .
در حاشیه ، کتیبه هایی است که در یکی از آنها نام عضدالدوله دیلمی و تاریخ 363 ( سنه ثلث و ستین و ثلث ماء ) خوانده می شود .
بررسی انواع چوب مورد استفاده در آثار هنری
اساسی ترین ماده تشکیل دهنده بسیاری از آثار ارزشمند ، چوب است . از انواع چنین ماده سختی ، نقوش متنوع و دلپذیری شکل می گیرد که نگاه انسان سختی نوع آنرا فراموش کرده و نرمی نقوش را دنبال می کند ، بواسطه چنین اهمیتی است که هنرمندان فعال در این رشته می باید دانش خود را درباره ویژگیهای چوب گسترش بیشتری دهند . طبیعی است که شناخت بیشتر و بهتر چوب در بالاتر بردن کیفیت آثار هنری مؤثر خواهد بود .
به طور کلی چوب ماده ای است که تحت تأثیر عوامل زیر یعنی شرایط ارثی و شرایط مربوط به رویشگاه ( شرایط اکولوژیکی ) که مجموعه ای از شرایط جغرافیایی و توپوگرافی ( برجستگیهای زمین )، ارتفاع از سطح دریا ، آب و هوا ، خاک و بیولوژیکی ( شامل گیاهان و جانوران همراه ) در طبیعت ساخته و پرداخته می شود . با دلایل گوناگونی که بیان شد چوب دارای بافت ساختمانی ، ویژگیهای ظاهری و شیوه های مختلف است که شناخت آنها در واقع فرمول معینی ندارد بلکه مستلزم داشتن دانش وسیع بیولوژیگی و همچنین تجربه و ممارست در عمل است .
کاربرد چوب در هنر منبت
یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که چون دیگر انواع آن پیشینه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندرکاران آن از مواد اولیه یی ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها و با ارزش مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند هنر منبت کاری است . تاریخ ظهور هنر منبت در تاریکی زمان ناپدید است .
منبت کاری که از گذشته هایی دور در ایران رواج داشته و علیرغم بی دوامی چوب در برابر عوامل جوی و سایر عوامل از روزگاران قدیم به جا مانده دلیل خوبی بر گستردگی این هنر و رونق رواجش در ایران می باشد .
منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه یی دقیق . این تعریف اصولی منبت کاری است که در وحله اول هیچ خاطره یی را زنده نمی کند و غیر از یک تعریف معمول کتابت شده هیچ چیز دیگری را به ذهن متبادر نمی نماید در حالی که چوبهای منبت کاری شده هر کدام نمونه خوبی از احساس ، ادراک و اندیشه پدید آورندگانش می باشد .
تاریخچه منبت کاری همانند بقیه هنرها و صنایعی که بنیان گذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراکنده بشری متولد شده و رشد کرده اند چندان روشن نیست و به درستی نمی توان گفت این هنر (( هنر صنعت )) از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته . اما آنچه مسلم است چوب به عنوان فراوانترین ماده اولیه موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است که توجه بشر را به خود جلب کرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری مورد استفاده قرار گرفته . بنا به اسناد و مدارک موجود ، منبت کاری در ایران متکی به سابقه ای بیش از هزار و پانصد سال است و حتی عده ای از محققان به صراحت اظهارنظر نموده اند که قبل از ظهور ساسانیان نیز منبت کاری در ایران رواج داشته ، ولی هیچ بازمانده تاریخی که این ادعا را اثبات کند در دست نیست .
جالب اینجاست که شیوه کار با قدیم تفاوت چندانی نکرده است . البته از 200 تا 300 سال پیش تاکنون پیشرفتهایی در مورد نحوه ساختن ابزار حاصل شده ، اما روش کار تغییر چشمگیری نداشته است .
منبت کاران در حال حاضر در شهر آباده در استان فارس و شهر گلپایگان در استان اصفهان که مرکز اصلی این هنر محسوب می شود با بهره گیری از انواع چوب که به راحتی و با قیمت ارزان از داخل کشور قابل تهیه است و به کمک ابزار کاری بسیار ساده و ابتدائی که از چند قلم و اسکنه فلزی تجاوز نمی کند دست به پدید آوردن شاهکارهایشان می زنند .
سابقه کاربرد چوب
چوب در ایران از قدیمی ترین دوره های تاریخ در ایران مرسوم بود . در کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید بدست آمده سخن از پرداخت دستمزد به هنرمندانی است که روی درهای چوبی کنده کاری می کرده اند .
پاره ای از محققان نیز اظهارنظر کرده اند که قسمتی از پوشش تخت جمشید چوبی بوده و بر اثر آتش سوزی از بین رفته است و گروهی دیگر اظهارنظر کرده اند که برای سقف بندی کاخهای شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است .
از دوره سلوکیها مدرک قابل توجهی در دست نیست و در دوره اشکانیان جز در مواردی مانند تیروکمان سازی ( سایر صنایع آنان و از جمله صنایع چوبی از دوره هخامنشیها عقب تر بوده است ) موارد دیگر دیده نشده است . با این وجود و علیرغم آنکه معماری این دوره به پای معماری دوره های قبل نمی رسیده ، استفاده از چوب در معماری کاملاً رواج داشته و نکته قابل توجهی که در معماری ساسانیان دیده می شود استفاده از کلافهای چوبی در میان دیوارهاست که ظاهراً به منظور استحکام بخشیدن به دیوارها انجام می شده و اقتباسی از نحوه معماری رومیان و به روایتی دیگر معماری یونانیان بوده است . اسلوب صنعتی ساسانیان بعد از ظهور اسلام ، بدون هیچ تغییری به خدمت ساخت و پرداخت در و پنجره های ابنیه مذهبی و مساجد و معابد مسلمانان درآمد و هنرمندان ایرانی ، در این دوره شاهکارهایی از خود بر جای گذاشتند که بسیار بی نظیر است برای نمونه درها و منبر مسجدی که ابومسلم خراسانی در نیشابور ایجاد کرد و بعدها به وسیله عمروبن لیث صفاری تکمیل گردید قابل ذکر است .
یکی از قدیمی ترین اثر منبت موجود که تاریخ نیمه اول قرن سوم هجری قمری را دارد ، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز است که در دوره عمروبن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی از چوب سپیدار می باشد و روی آن با خلالهایی از چوب گردو و نقوش پرضلعی بسیار زیبایی زینت شده است ( این در هم اینک در موزه پارس شیراز نگاهداری می شود ) و دارای میخهای آهنین برجسته و کوچک است .
بعد از آن باید یک سردر منبت کاری شده از چوب کاج را مورد اشاره قرار داد که ساخت قرن چهارم هجری قمری است و روی آن با ظرافت کامل خطوط کوفی با قطری حدود 3 سانتی متر کنده کاری شده است .
از دیگر منبت کاریهای چوبی را می توان قطعه الواری که روی آن کلمات قرآن به خط کوفی بسیار قوی و شیوا به طور برجسته منبت گردیده و متعلق به بقعه چهل اختران بوده است یاد کرد که در موزه ایران باستان نگاهداری می شود .
همچنین در این هنر ، می توان درهای چوبی مقبره سلطان محمود غزنوی که در هندوستان در قلعه (( اگرا )) می باشد ، یاد نمود . که متعلق به قرن پنجم هجری قمری ( یازدهم میلادی ) است و کاملاً شبیه آثار چوبی مکشوفه در ترکستان غربی است . سطح خارجی آنها با اشکال ستاره ای چوبی که فوق العاده زیبا و بادقت ساخته شده مزین می باشد . این شیوه که تا ظهور سلجوقیان ( 1095 میلادی ) در گوشه و کنار کشور ادامه داشت تدریجاً عوض شد و گو اینکه متأسفانه نمونه های چندانی از (( هنر صنعت )) چوب این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر که ساخت قرن ششم هجری ، یعنی حدود اواخر دوره سلجوقیان است و هم اینکه در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود ، می توان گفت در این دوره تزیین چوب با گل و بوته های برجسته و فرورفته ( چیزی شبیه به منبت کاری فعلی ) رواج داشته . کما اینکه بر روی یکی از قطعات یاد شده کتیبه چند سطری به خط کوفی و طرحهایی گیاهی حکاکی شده و بر روی قطعه دیگر که قسمتی از چهارچوب منبر است ، طرحهای درشت نخل ، نام وقف کننده و تاریخ سال 546 هجری کنده کاری شده است .
ادامه چوب و منبت به دوره چنگیز و تیمور نیز کشیده و چون از این دوره ها آثار نسبتاً بیشتری در دست است به راحتی می توان شاهد ترکیب نقوش ایرانی با طرحهای چینی بود . از صنایع چوب این دوره ، منبر مسجد نائین که تاریخ سال 711 هجری قمری را دارد و با اشکال هندسی و برگهای مدور تزیین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری قابل اشاره است . منبر سوریان شیراز در موزه ایران باستان شاهکار دیگری از هنر چوب از قرن نهم هجری است .
در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری صنعت چوب ایران به خصوص در ترکستان غربی به درجات بالایی از لحاظ فنی و هنری رسید و یک رحل چوبی که هم اکنون در موزه (( متروپولتین )) موجود است نمونه بسیار خوبی از منبت کاری این دوره به حساب می آید و بر روی آن علاوه بر نام دوازده امام ، نام سازنده آن حسن بن سلیمان اصفهانی و تاریخ ذی الحجه سال 761 ه . ق . حک شده است .
در عصر تیموریان ، شیوه صنعتگران دوره ایلخانیان ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره یک جفت در ، متعلق به نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی ( قرن نهم ه . ق . ) قابل اشاره است که در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود . رویه این دو لنگه در ، به قطعات مربع تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزیینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگهای ظریف که معمولاً تذهیب کاران دوره تیموری از آنها استفاده می کردند . نمونه مشابه این درها ، تابوتی است در مدرسه طراحی (( رپرویدانس )) که به احتمال قوی در رمضان 877 هجری قمری ( فوریه 1473 میلادی ) در مازندران ساخته شده و دارای تزئینات یاد شده است .