تحقیق مقاله ادبیات

فصل اوّل

                            دانای توس

      حکیم ابوالقاسم فردوسی از ستارگان درخشان ادب و فرهنگ ایران است که با آفرینش اثر هنری خویش « شاهنامه » در میان مردم  ، شهرتی جهانی یافت . وی در سال 329 یا 330 ه . ق  در قریه ی « پاژ » از ناحیه ی تابران توس پا به جهان هستی نهاد و در سال های 411 تا 416  ه. ق چشم از جهان فرو بست و  متجاوز از هشتاد سال عمر کرد .

      فردوسی متعلّق به طبقه ی دهقانان بود. دهقانان طبقه ای از مالکان حدّفاصل میان طبقه ی کشاورزان و اشراف درجه ی اوّل بوده  و صاحب مقام و امتیاز اجتماعی خاصّی بودند .

    زندگانی این دسته در کاخ هایی که در زادگاه خود داشتند می گذشت و تا حدود حمله ی مغول به تدریج بر اثر فتنه ها و آشوب ها و تضییقات گوناگون از بین رفتند . اینان در حفظ نژاد و نسب و تاریخ و رعایت آداب و رسوم ملّی ، تعصّب و سختگیری خاص می کردند .[1]

    ظاهراُ بین سی و پنج تا چهل سال بیشتر نداشت که دقیقی شاعرحماسه پرداز و هم ولایتی او که نظم روایات ملّی ایران را چند سال پیش آغاز کرده بود ، در سنّ جوانی به دست غلامش کشته شد . طبع خداداد و قریحه ی خلّاق و گشاده زبانی و وسعت اطلّاع فردوسی ، آرزوی به نظم درآوردن شاهنامه را پیوسته در وی تقویت می کرد و او را به تکاپو در جهت نظم داستان های شاهنامه برمی انگیخت . وی از روی خداینامه ی منثور که دربرگیرنده ی تاریخ شاهان قدیم ایران بود و به امر ابومنصور محمد بن عبدالرّزاق توسی فراهم آمده بود ، سرودن شاهنامه را آغاز کرده ، با دقّت و امانتداری بسیار آن داستان های منثور را به نظم در می آورد و هرگاه فرصتی می یافت به بیان اندیشه های خود در زمینه های مختلفی چون پندو اندرز، ستایش خرد و خردمندی و راستی و نیکی نیز می پرداخت .

     پس از سرودن بیش از دو ثلث کتاب ، محمود غزنوی به جای پدر نشست . فردوسی که بر اثر مرور زمان و خشکسالی های پیاپی املاک خود را از دست داده بود ، در اواخر عمر بر اثر تنگدستی یا به دلیل بقای کتاب خود به این اندیشه افتاد که شاهنامه را به نام محمود کند امّا نظر بر این که شاهنامه اثری ایرانی محسوب می شد و به کام ترکان تلخ می آمد و فردوسی شیعه مذهب و محمود سنّی بود و نیز به سبب شعر ناشناسی محمود و حسد حاسدان ، این کتاب مقبول طبع سلطان غزنه واقع نشد و قدر کار بزرگ استاد توس را ندانست . از این رو سال های آخر عمر را در تنگدستی گذراند و سرانجام در سال 411 ه .ق هجری درگذشت .    

فردوسی در آغاز داستان بیژن و منیژه که آن را در روزگار جوانی سروده ، از « یکی مهربان » که در سرای خود داشته و « راوی این داستان از دفتر باستان » بوده ، سخن می گوید که برخی برآنند وی همسر شاعر بوده است :

            شبی چون شبه روی شسته به قیر        نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر     (5/6)

            نبد هیچ پیدا نشیب از فراز        دلم تنگ شد زان درنگ دراز

            بدان تنگی اندر بجستم ز جای        یکی مهربان بودم اندر سرای

            خروشیدم و خواستم ز و چراغ         برفت آن بت مهربانم ز باغ

            مرا گفت شمعت چباید همی         شب تیره خوابت بیاید همی     (5/7)

 «حکیم نامور توس ، مدّت سرودن شاهنامه را سی و پنج سال ذکر می کند :

    سی و پنج سال ازسرای سپنج         بسی  رنج  بردم  بامید گنج

    چو بر باد دادند رنج  مرا          نبد حاصلی سی و پنج مرا   

                                                                             (9/381- 382حاشیه)        

نیز بر اساس نسخه هایی از شاهنامه مدّت به نظم درآوردن شاهنامه سی سال ذکر شده است :

    بسی رنج بردم درین سال سی       عجم زنده کردم بدین پارسی[2]»

     فردوسی شاعری است یکتاپرست و یزدان شناس و شیعی مذهب که خود بارها در شاهنامه به این اعتقاد خویش افتخار می کند و در مقدّمه ی کتاب پس از ستایش پیامبر اسلام ، دلبستگی و شیفتگی خویش را به خاندان پیامبر آشکار می کند : 

    بگفتار پیغمبرت راه جوی      دل از تیرگیها بدین آب شوی

    گواهی دهم کاین سخنها ز اوست      توگویی دوگوشم پر آواز اوست

    که  من شهر علمم علیّم در است      درست این سخن قول پیغمبراست

     منم بنده ی اهل بیت نبی      ستاینده ی  خاک پای وصی[3]

    مزار وی در توس و به قولی در دروازه ی باغ شخصی اوست که آرامگاه کنونی استاد تقریباً در همین حدود ساخته شده است .

    شاهنامه

       بدون تردید هیچ یک از آثار منظوم جهان را نمی توان یافت که همانند شاهنامه در اعماق روح و جان ملّتی اثری جاودانه گذاشته باشد . هیچ ایرانی نیست که این اثر شگرف را به دقّت خوانده و انگشت تحیّر به دندان نگزیده و از صمیم قلب ، بر روان فردوسی درود نفرستاده  باشد.

      « شاهنامه که یک حماسۀ ایرانی است درحدود شصت هزار بیت دارد و گویندۀ آن ،  فردوسی ، که مسلّط بر تاریخ حماسۀ ملی ایران و خود چکیده و نمایندۀ جامع آن می باشد باید به نام پدر ادبیّات ایران ستوده شود[4] .»

     شاهنامه یا نامه ی شهریاران ، به ظاهر تاریخ ایران است که از کیومرث ، نخستین شاه ، تا یزدگرد شهریار ،  بازپسین  شاه  ساسانی را در بر می گیرد ،  امّا در حقیقت  داستان ها  و  افسانه های ملّی و  به  عبارت بهتر اسطوره و داستان و تاریخ است . مجموعه ی منسجمی از اساطیر باستانی و روایات تاریخ سنّتی و داستان های پهلوانی است که سرگذشت اقوام ایرانی را در چهارچوب آرمان ملّی منعکس می سازد و شهریاران و پهلوانان نماینده ی شخصّیت انسان ایرانی و ایستادگی و نبرد غم و شادی او و نیک بختی و تیره روزی او به شمار می رود .

   « شاهنامه حماسۀ داد و قانون است . حماسۀ مقاومت بی تزلّزل در مقابل هر چه اهریمنی است . حس غروری که درشاهنامه هست همان اندازه که به پیروزی های مادّی تکیه دارد به پیروزی های معنوی هم پیوسته است و برای همیشه زنده خواهد ماند [5].»

      شاهنامه دستآورد کوشش و جوشش فردوسی در سرتاسر زندگی است . اندیشه ، هنر ، ادراک ، میهن پرستی ، آزادگی عامل پیدایش شاهنامه شده است ، اثری که سرشار از روح و زندگی است و بازتاب شرافتمندی و سربلندی ملّتی بزرگ . مقام شعری و هنری شاهنامه به قدری بلند است که اگر از جامه ی زبان فارسی عاری و به زبان  دیگری ترجمه  شود ، باز کتابی بزرگ و دارای مقام هنری بلند خواهد بود .

     « شاهنامه مجموعه ی سروده هایی است که در آن تصاویری از : صلح ، رزم ، بزم ، طبیعت و جنبه های گوناگون زندگی به چشم می خورد  .  فردوسی به جهت دست داشتن برگستره ی پهناوری از واژگان ، نمایش حالت ها  و لحظه ها را آن چنان ساده و روان بیان می دارد که گویی انسان در جریان حوادث ، حضوری پویا و مستمر دارد . او به وصف هایش جان  می بخشد و با این که بیشتر تصاویر او از دیدگاه حماسی نقش پذیرفته و با اساطیر آمیخته اند ، با زندگی واقعی پیوندی تنگاتنگ و جدانشدنی دارند [6].»

فصل دوّم

                                  علوم بلاغی

فصاحت و بلاغت

       فصاحت: در فرهنگ ها همه جا کلمه ی فصاحت معنای روشن و آشکار را می دهد و در عربی الفصاحه به معنی  الظهور و البیان است .

در میان اعراب معمول است که هر گاه کودکی واضح و بدون لکنت زبان سخن گوید ، می گویند: افصح الصبی (یعنی آن کودک به روشنی سخن گفت) .

در قرآن کریم در داستان حضرت موسی آمده است که موسی در مناجات خود با خدا چنین می گفت : « واخی هارون هو افصح منی لساناً فارسله معی »[7]یعنی : برادرم هارون از من گشاده زبان تر است ، او را با من بفرست.

اساس فصاحت این است که سخن شیرین و روان و نزدیک به فهم بوده و برگوش شنونده خوشایند و دلپسند باشد تا بدین وسیله منظور گوینده در روح شنونده راه یافته ، در آن جایگزین گردد . زیرا معانی را از راه لفظ و سخن می توان بر ذهن مخاطب نشاند و هر قدر لفظ جذّاب تر و خوش آهنگ تر باشد ، بهتر توجه شنونده را به خود جلب می نماید.

فصاحت به معنی گشاده زبانی و چرب زبانی نیز هست . فردوسی می گوید :

جوانی بیامد گشاده زبان            سخن گفتن خوب و طبع روان        ( 1 / 22 )

بلاغت : لفظ بلاغت به معنای رسائی و به کمال و غایت چیزی رسیدن می باشد .

« شمس قیس رازی » در تعریف بلاغت می گوید : « بلاغت آن است که آنچه در ضمیر است به لفظی اندک ، بی آن که به تمام معنی اخلالی راه یابد ، بیان کند و در آنچه به بسط سخن احتیاج افتد ، از قدر حاجت در نگذرد و به حدّ ملال نرساند عبدالقاهرجرجانی اصل در بلاغت را ، احساس درونی و باطنی می داند که بیشتر جنبه ی معنوی دارد.[8]»

« ابن اثیر» در کتاب « المثل السائر » می گوید : « بلاغت در لغت به معنای وصول و انتهاست و نیز می گوید : کلام را بلیغ گویند ، زیرا که به اوصاف لفظی و معنوی رسیده است و بلاغت را شامل الفاظ و معانی می داند و معتقد است بلاغت در لفظ و معناست به شرط ترکیب و بر یک لفظ به تنهایی ، اطلاق اسم بلاغت نمی توان کرد ، در صورتی که اطلاق فصاحت ، بر یک کلمه ، بدون اشکال است.[9]»

« ابن سنان خفاجی » معتقد است که « فصاحت خاص الفاظ و بلاغت در الفاظ و معانی مشترک است[10]» . شاید وی نخستین کسی باشد که به این تفاوت اشاره کرده است .

اکثر ادبا بلاغت را به این معنی تعریف کرده اند که معانی بسیاری را در لفظ اندک جای دهند امّا مرحوم « جلال الدین همایی » در کتاب « معانی و بیان » می گوید :  « در بلاغت این شرط لازم نیست که حتماً کلمات قصار گفته باشند . البتّه معانی بسیار رادر لفظ کم جا دادن ، کمال بلاغت است و لیکن حد بلاغت نیست . بلاغت این است که جامۀ  لفظ بر اندام مقصود زیبنده و رسا باشد نه کوتاه و بلند ، یعنی مقصود را در کمترین و زیباترین الفاظ بیان کند . گوینده ای که بتواند معانی بسیار را در کوتاهترین الفاظ ادا کند هنری مافوق بلاغت به خرج داده است.[11]»