مقدمه
جمعیت ایران از دو دیدگاه قابل بررسی است. یکی از نظر ویژگی ها یا خصوصیات جمعیت و دیگری از نظر توزیع یا پراکندگی جمعیت بهتر است بگوئیم که جغرافیایی جمعیت ایران بر دو محور و یا از و دیدگاه مذکور قابل بررسی است. زیرا بین علم جمعیت شناسی و جغرافیایی جمعیت تفاوت آشکار وجود دارد.
توزیع جغرافیائی جمعیت در واقع دلالت بر توزیع زمانی و مکانی جمعیت در قالب یکی دارد. از مهمترین پارامترهای مؤثر و قابل بررسی در توزیع جغرافیایی جمعیت ، تراکم بینی و تراکم زیستی جمعیت است.
توزیع جغرافیایی جمعیت رابطه مستقیمی با شرایط مطلوب جغرافیایی هر منطقه دارد. یعنی مهمترین امر در بعضی مناطق جغرافیایی در قالب شرائط بهینه استقرار الگوها و مدلها و عناصر اقتصادی هر جامعه قابل بررسی و مطالعه است.
رابطه توزیع و کانون تراکم جمعیت در واقع از کانون جاذبه تیوتوبی تبعیت می کند. یعنی هر چه از کانون تراکم دورتر شویم از میزان تراکم جمعیت کاسته می شود و بر پراکندی جمعیت افزوده می شود. این کانون در واقع نقطه تمرکز است که در جغرافیا می توان منظم یا سطح تماس بهینه در نظر گرفت. این سطح تماس بهینه جغرافیایی متناسب با دو موضوع متفاوت می باشد.
جمعیت در هر قلمرو جغرافیایی تحت تأثیر عوامل جغرافیایی (طبیعی و انسانی) پخش و توزیع می گردد. برای سنجش این توزیع و تعمیرات ناحیه ای و منطقه ای آن از تراکم جمعیت در سطح معین استفاده می کنند. کمیت های مورد بررسی در انضباط با این موضوع به صورت زیر به طور خلاصه ذکر می شود :
این شاخص نشان می دهد که هر کیلومتر مربع از مساحت چند نفر زندگی می کنند. در این رابطه کل مساحت در نظر گرفته است و خود اشکال بزرگی است زیرا در همه مناطق امکان زیست برای انسان وجود ندارند. لذا از متاحض تراکم زیستی استفاده می کنند :
چنانچه تراکم جمعیت در مراکز شهری و روستایی مد نظر باشد از شاخص های زیر استفاده می کنند :
از طرفی می توان با توجه بر این رابطه میزان شهر نشینی و روستانشینی را هم محاسبه نمود :
از طرفی می توان توزیع جمعیت را از نظر جنسی و سنی حساب کرده که بهتر از نسبت جنسی و سنی استفاده کرد.
بعضی مواقع نسبت پسرزائی و نسبت دخترزائی را در نظر می گیرند. یعنی :
درصد بر حسب سن هم بر حسب درصد معین می شود مثلاً جعیت زیر 20 سال.
برای توجیه بهتر مساحت سنی جمعیت و درصد آن از هر مهار سنی جمعیت استفاده می کنند که در این هرمها قاعده جمعیت طرف است هرم زنها و طرف چشم هرم مردان نشان داده شده است هر چه قاعده هم وسیعتر باشد جمعیت جوان تر و برعکس پیر است جمعیت بهتر و مطلوب جمعیتی است که بیشترین جمعیت در طبقه فعال جامعه باشند.
کلیات طرح تحقیق
1-1- طرح مسأله
یکی از معضلاتی که هم اکنون گریبانگیر شهرهای بزرگ و بالاخص شهرهای ممالک جهان سوم می باشد مسئله ازدیاد جمعیت در آنهاست و پیرو این تراکم جمعیت ، مسائل و مشکلات حادی مانند آلودگی محیط زیست ، تراکم جمعیت ، کمبود امکانات خدمات شهری و … در این شهرها به وجود می آید.
متأسفانه مشکلات فوق در شهرهای بزرگ کشور ما نیز به وجود آمده است ، البته باید گفت وقتی برنامه ریزان کشوری نتوانند برای آینده کشور خود برنامه جامع و صحیحی را طراحی نمایند خود به خود این مشکلات به وجود می آید.
وقتی خدمات و امکانات در شهرهای بزرگ تراکم گردد ، طبیعی است که جمعیت نیز به این شهرها هجوم می آورد.
به دلیل رشد فزاینده شهرنشینی در سالهای اخیر و لزوم برنامه ریزی جهت پراکش و توزیع منطقی جمعیت و ضرورت تدوین الگوها و راهبردهای خاص برای تأمین خدمات زیربنایی و نیازهای آنی و آتی جمعیت شهرنشینی و ممانعت نسبی از رشد و توسعه فیزیکی هر چه فزونتر و بی رویه شهرهای بزرگ ایجاد ضرورت برنامه ریزی های اجتماعی و اقتصادی متناسب با این رشد و گسترش را می طلبد در این میان اصفهان از جمله چند شهر بزرگ کشور است که با محدودیت پیوسته توسعه شهر و با مشکل اضافی جمعیت هم در شهر و منطقه اصفهان و حوضه آبگیر زاینده رود و هم در پیرامون شهر مواجه است.
2-1- اهداف تحقیق
هدف هر تحقیق علمی اصولا شناخت واقعیتهاست ، اما این واقعیت بر حسب مختضیات زمان و مکان هر محل و همچنین ویژگی های هر جامعه متفاوت می نماید توسعه و گسترش شهر گرایی و شهرنشینی در سالهای اخیر موجب پیدایش و رشد و نمو شهرهای جدید و در نتیجه تراکم جمعیتی در آنها شده است لذا پیش بینیهای جمعیتی با توجه به آیتمهای مخصوص جمعیت و ویژگیهای مربوط به آن میباشد این تحقیق مقدمه ای در راستای شناخت این ویژگیها تدوین شده است
3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق
در شرایطی که توسعه شهری باید به عنوان جزء مهمی از سیاستهای توسعه ملی ، به رشد اقتصادی و عدالت اجتماعی کمک نماید و زمینه ساز جامعه ای که در آن الگوی استقرار جمعیت در ارتباط با عملکردهای متوازی در کل نظام اقتصادی اجتماعی کشور باشد رشد شتابان شهرنشینی کشور در چند دهه اخیر به گونه ای صورت پذیرفته که متناسب با توان و تجهیز قضاهیا شهری و گسترش زیرساختهای اقتصادی نبوده است و باعث بروز معضلات و تنگناهای عمده ای در جامعه شهری کشور گردیده است
4-1- روش تحقیق
در مسائل مختلف تحقیقاتی از جمله مسائل انسانی ، گوناگونی مکتبها و دیدگاه ها ، موجب گردیده است تا درباره مسائل شهری نیز اشتراک نظر چندانی نباشد و شناخت کامل مسائل جمعیتی و شهری هرگز از سوی یک دیدگاه یا مکتب فکری مشخص حاصل نمی شود.
مهمترین منبع اطلاعاتی منابع اسنادی و کتابخانه ای است که اطلاعات مورد استفاده آمارهای جاری ثبتی و گزارشی در زمینه های مختلف بوده است همچنین مقالات موجود در کتابخانه های سازمان های مختلف از جمله سازمان مدیریت و برنامه ریزی سازمان مسکن و شهرسازی استان اصفهان مرکز تحقیقات معلمان اصفهان و خمینی شهر ، با ذکر مأخذ و منبع بهره گیری شده است.
5-1- موانع و محدودیت های مطالعه
کمبود آمار و اطلاعات در ایران یکی از مشکلات اساسی تحقیقات جغرافیایی است بدین جهت وسعت زیاد منطقه اصفهان و کمی آمار و اطلاعات لازم در این زمینه از موانع و محدودیت های مطالعه تحقیق حاضر بود.
پیشگفتار
رشد جمعیت که به صورت مثبت و چه به صورت منفی از پدیده های جمعیتی ، رابطه مستقیمی با موالید ، مرگ و میر و مهاجرت دارد. در جغرافیای جمعیت ، رشد مکانی و زمانی جمعیت اهمیت دارد. یعنی هر جغرافیدان باید بداند در چه زمانی و در کجا میزان رشد جمعیت چقدر است و این نرخ رشد چه اثراتی در نظام اجتماعی اقتصادی هر جامعه با کشوری دارد.
همان طوری که می دانید کتاب جغرافیای ایران بر دو نوع نرخ رشد جمعیت ، تأکید کرده است. این دو نوع نرخ رشد عبارتند از :
رشد طبیعی
رشد مطلق
رشد طبیعی
چنانچه در جمعیت هیچ نوع مهاجرتی (مهاجر پذیری و یا مهاجر فرستی) انجام نگیرد تغییرات تعداد جمعیت فقط تحت تأثیر دو عامل طبیعی موالید و مرگ و میر است ، لذا سؤال این است که در تغییرات رشد طبیعی چه عواملی مؤثر است ؟
با برآورد پارامترهای موالید و مرگ و میر می توان میزان افزایش (رشد طبیعی) و جمعیت را با این نوع نرخ رشد در آینده پیش بینی نمود.
با در دست داشتن موالید و مرگ و میر و جمعیت یک جامعه علاوه بر اینکه می توان میازن نرخ رشد طبیعی را حساب کرد. میزان یا تعداد جمعیت آینده را هم در دوره های مختلف با آن نرخ رشد می توان پیش بینی کرد.