روش تحقیق بررسى نگرش مذهبى دانش ‏آموزان دختر شهر ایذه

چکیده

براى انجام این پژوهش 4 منطقه (در قسمت‏هاى شمال، جنوب، غرب و شرق) از مناطق 20 گانه آموزش و پرورش شهر ایذه در سال تحصیلى 88 87 با استفاده از نمونه‏گیرى خوشه‏اى به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. از بین مناطق یادشده تعداد 609 دانش‏آموز دختر در پایه‏هاى تحصیلى مختلف (اول تا سوم) به پرسشنامه نگرش‏سنج پاسخ گفتند. هدف از تحقیق مزبور این بود که علاوه بر پدیده نگرش مذهبى، به بررسى رابطه وضعیت اقتصادى، پایه تحصیلى، میزان تحصیلات والدین، و الگوهاى مورد ارائه با نگرش مذهبى نیز پرداخته شود.

در بخش شیوه‏هاى آمارى از آمار توصیفى و استنباطى (T وابسته و تحلیل واریانس یک‏طرفه ANOVA) تجزیه و تحلیل استفاده شد. بر اساس نتایج به دست آمده تفاوت معنادارى بین پایه‏هاى تحصیلى و نگرش مذهبى، وضعیت اقتصادى خانواده و نگرش مذهبى، الگوهاى مورد ارائه، میزان سواد والدین و دو نوع نگرش ذهنى و عملى مشاهده شد. بدین صورت که دانش‏آموزان پایه اول نسبت به پایه‏هاى دوم و سوم از نگرش مذهبى قوى‏ترى برخوردار بودند. همچنین خانواده‏هایى که از طبقات اقتصادى و اجتماعى پایین جامعه محسوب مى‏شدند نگرش مذهبى مثبت‏ترى داشتند؛ چرا که دین را به صورت عملى وارد زندگى خود کرده‏اند، ولى طبقات اقتصادى بالا جز به صورت تشریفاتى با دین سر و کار ندارند و از نگرش مذهبى ضعیف‏ترى نیز برخوردار مى‏باشند.

در پایان سعى گردیده با ارائه توصیه‏هاى کاربردى نقش دین را در زندگى روزمره نوجوانان پر رنگ‏تر سازیم؛ زیرا به نظر مى‏رسید بخش عمده کاستى‏ها مربوط به روش آموزش دینى مى‏باشد که آنان را در ارائه طریق دچار سردرگمى مى‏کند و از این‏رو، هر روز به ابزارى نو براى حل مشکلات خود متوسل مى‏شوند.

مقدّمه

کدام فلسفه است که چرایى زندگى را توضیح مى‏دهد؟ به تعبیر نیچه «هرکس چرایى زندگى را یافته است با هر چگونه‏اى خواهد ساخت.» روشن است که جز شناخت راهى که آفریدگار یکتا به انسان ارائه کرده است، همه مشمول نقصان خواهند بود و این فقط شعار ما نیست و در تحلیل بسیارى از روان‏شناسان مانند ویلیام جیمز، اریک فروم و یونگ نیز آمده است؛ به طور مثال، فروم (1950) در کتاب روان‏کاوى و دین مى‏نویسد: «نیاز دینى یعنى نیاز به یک الگوى جهت‏گیرى و مرجعى براى اعتقاد و ایمان. هیچ‏کس را نمى‏توان یافت که فاقد این نیاز باشد.»

فروم همانند یونگ در تحلیل عوارض ناشى از پیروى از مکاتب غیرخدایى اعتقاد دارد که جامعه صنعتى غرب، انسان را از فطرت خود دور کرده و پیدایش بسیارى از مشکلات را، که سالیوان آن‏ها را مشکلات زندگى مى‏نامد، ناشى از نپرداختن به دین الهى مى‏داند.(1)

نقش الگوها در رشد و انسجام شخصیت انسان انکارناپذیر و یکى از ابزارهاى مهم تربیتى است. انسان الگوطلب است، به دنبال الگوها حرکت مى‏کند، مى‏آموزد، تقلید مى‏کند و به آن‏ها دل مى‏بندد و چگونه بودن خود را رقم مى‏زند. عناصر انسانى پیرامون او مثل والدین، مربیان، شخصیت‏هاى هنرى، ورزشى، علمى و فرهنگى مى‏توانند الگوى فرد در مراحل مختلف زندگى باشند. این الگوها نقش تربیتى مهمى دارند؛ زیرا اگر ضعیف و دروغین و یا دچار انحراف باشند نقش تخریبى غیرقابل انکارى را در ساختار روانى و شکل‏گیرى شخصیت انسان خواهند داشت. از این‏رو، الگوهاى سالم، کامل و پویا از نظر تربیتى و اخلاقى اهمیتى به سزا در رشد صحیح روانى، رفتارى و شخصیتى انسان دارند.

امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند تفکر و اندیشه در باب تأثیرگذارى تقیّدات دینى بر تمامى امور انسانى، به ویژه مسائل عاطفى و روحى، هستیم. بسیارى از اندیشمندان و صاحب‏نظران بر این باورند که مذهب تأثیر انکارناپذیرى بر سلامت روح و جسم و دیگر ابعاد زندگى بشر دارد.

دستورات اسلام پیرامون بهداشت جسم و روان و سایر امور، کامل‏ترین فرامین است، به گونه‏اى که طبقه‏بندى رفتار از نظر اسلام متأثر از مفاهیم بهنجار و نابهنجار است و تا زمانى که سلامت و بهنجارى اعتقادى حاصل نشود، سلامت روانى هم حاصل نمى‏شود و مى‏توان گفت که این دو به طور اجمال رفتار فرد مقید و پایبند را نشان مى‏دهند؛ یعنى رفتار سالم و بهنجار با تمامى معانى آن.

اهداف تحقیق

مهم‏ترین هدف این تحقیق بررسى نگرش مذهبى دانش‏آموزان دختر دبیرستان‏هاى شهر ایذه و رابطه آن با طبقه اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى و نیز الگوهاى مورد ارائه به دانش‏آموزان مى‏باشد. به طور خلاصه مى‏توان گفت که قصد بر این است تا رابطه بین نگرش مذهبى و عوامل مؤثر در این زمینه مورد بررسى قرار گیرد. در همین زمینه اهداف زیر مدّنظر مى‏باشد:

1. بررسى رابطه بین نگرش مذهبى و وضعیت اقتصادى خانواده؛

2. بررسى رابطه بین نگرش مذهبى و میزان تحصیلات والدین؛

3. بررسى رابطه بین نگرش مذهبى و پایه‏هاى تحصیلى دانش‏آموزان؛

4. بررسى رابطه بین نگرش مذهبى و الگوهاى مورد ارائه به دانش‏آموزان؛

5. بررسى رابطه بین نگرش مذهبى به صورت ذهنى و عملى.

فرضیات تحقیق

فرضیات تحقیق عبارتند از:

1. بین نگرش مذهبى به صورت ذهنى و عملى تفاوت وجود دارد.

2. بین میزان تحصیلات والدین و نگرش مذهبى رابطه وجود دارد.

3. بین نگرش مذهبى و پایه تحصیلى رابطه وجود دارد.

4. بین نگرش مذهبى و الگوهاى مورد ارائه به دانش‏آموزان از طریق رسانه‏هاى گروهى رابطه وجود دارد.

5. بین وضعیت اقتصادى خانواده و نگرش مذهبى دانش‏آموزان رابطه وجود دارد.

پیشینه تحقیق

تغییر در نگرش

نگرش‏ها دو نقش اصلى دارند. از یک سو، نسبتا پایدارند؛ براى مثال، فردیت هر کس و اینکه او در تمامى عمر خویش همان است که هست ناشى از همین نقش مى‏باشد. از سوى دیگر، نگرش‏ها مى‏توانند دگرگون شوند، اما دگرگونى آن‏ها نسبتا به کندى و از طریق ساز و کارهایى که قابل بررسى هستند انجام مى‏گیرد. بدین ترتیب، معلوم مى‏شود که چگونه یک فرد در عین آنکه در همه عمرش خود را حفظ مى‏کند مى‏تواند دگرگون شده و با وضعیت‏هاى اجتماعى و شرایط تازه زندگى انطباق حاصل نماید؛ او مى‏تواند در یک موقعیت عقیده‏اى داشته باشد و در موقعیتى دیگر عقیده‏اى متفاوت با آن. به عبارتى دیگر، در جامعه‏اى که به سرعت در حال تغییر است، افراد باید خود را با تغییر هماهنگ کنند و میان نگرش‏هاى عمیق خود و تغییرات سریع جامعه سازش پدید آورند؛ یعنى نسبت به موقعیتى آگاهى پیدا کرده و آن را بپذیرند.(2)

نظریه‏هاى تغییر نگرش

در روان‏شناسى اجتماعى موضوع تغییر نگرش در چارچوب چهار الگو مورد بحث قرار گرفته است. این چهار دسته عبارتند از: الگوهاى یادگیرى با جهت‏گیرى محرک پاسخى، الگوهاى شناختى شامل الگوى قضاوت اجتماعى، الگوهاى هماهنگى شناختى و بالاخره الگوهاى کارکردى که تا حدودى جنبه بینابین الگوهاى یادگیرى محرک پاسخى و شناختى را مورد توجه قرار داده‏اند.

مذهب و نوجوانى

در دوران نوجوانى رشد فکرى و عقلى نوجوان افزایش یافته و آگاهى و جهان‏بینى او نسبتا وسیع‏تر مى‏شود. اصولاً توجه نوجوان به مسائل ماوراء طبیعى بیشتر جلب شده و علاقمند مى‏شود که از مسائل آن سوى پرده طبیعت آگاهى پیدا کرده و از دنیاى معنویات، جهان آخرت و ایده‏آل‏هاى اخلاقى باخبر شود. از نظر قلبى و احساسى نیز، تمایل او متوجه زیبایى‏هاى معنوى مى‏شود. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در این رابطه مى‏فرمایند: «به شما درباره نوجوانان به نیکى سفارش مى‏کنم که آن‏ها دلى رقیق‏تر و قلبى فضیلت‏پذیرتر دارند.»(3)

فضیلت دوستى و خیرخواهى نوجوانان گاه دامنه گسترده‏ترى پیدا مى‏کند و میل به اصلاح جهان در آنان افزایش مى‏یابد. در این هنگام ایده‏آل‏هاى اخلاقى تمام وجود نوجوانان را مسخر مى‏کند. اگر این اراده و تمایل اخلاقى در جهت مطلوب هدایت شود زمینه‏ساز رشد و حرکت نوجوان مى‏گردد.

موریس دبس (M. Debes) روان‏شناس و مربى معروف فرانسوى مى‏گوید: در حدود 15 تا 17 سالگى جوانان با نداى تقدیس به لرزه درمى‏آیند و آرزو دارند که جهان را از نو تشکیل داده و عدالت مطلق را حکمفرا نمایند. به نظر وى سن 16 سالگى سنى است که معمولاً آدمى در آن یا ایمان خود را از دست مى‏دهد و یا آن را نگاه مى‏دارد.(4)

در همین زمینه تحقیقات کوهن (Kohen) و آرنولد (Arnold) نشان داد که میزان اعتقادات مذهب در سنین 12 تا 15 سالگى بیشتر است و در سن 18 سالگى کاهش مى‏یابد. به عقیده این محققان خانواده و اجتماع در تثبیت اعتقادات مذهبى نقش بسیار مهمى به عهده دارند و نوجوانان به شدت تحت تأثیر خصوصیات اخلاقى خانواده، محیط و گروه همسالان قرار مى‏گیرند. بیابانگرد در این رابطه پس از بررسى 623 خانواده تهرانى نتیجه‏اى مانند تحقیقات کوهن و آرنولد به دست آورد. از نتایج این پژوهش استنباط مى‏شود که نوجوانان بیش از جوانان به مذهب علاقه دارند و هر چه طبقه اقتصادى، اجتماعى بالاتر مى‏رود عقیده مذهبى سست‏تر مى‏شود.(5)

اگر متخصصان بخواهند در بهداشت روانى انسان و سرانجام در کمک به آسایش، آرامش و خوشبختى وى قدمى مثبت بردارند راهى جز یارى گرفتن از دین، در پیش رو ندارند. رشد و پیشرفت علم و تکنولوژى بر وحشت، اضطراب و نگرانى‏هاى انسان خواهد افزود و بى‏اعتمادى و بدبینى و ضعف روحى و شخصیت همواره او را در عذاب و شکنجه‏هاى روانى قرار خواهد داد و بشر روى آرامش و خوشبختى را نخواهد دید.(6)

از آن‏رو که اساسى‏ترین مسئله در شخصیت انسان سالم تعهد دینى و مذهبى است، کوئینگ (Koening) معتقد است: دیندارى درونى (قلبى) در هنگام اضطراب و افسردگى به کمک وى مى‏شتابد.(7)

داشتن معنا و هدف در زندگى، احساس تعلق داشتن به منبعى والا، امیدوارى به کمک به یارى خداوند در شرایط مشکل‏زاى زندگى، برخوردارى از حمایت‏هاى اجتماعى و حمایت روحانى همگى از جمله منابعى هستند که افراد مذهبى با برخوردارى از آن‏ها مى‏توانند در مواجهه با حوادث فشارزاى زندگى آسیب کمترى را متحمل شوند. به طور کلى، مذهب در تمام عواملى که مى‏توانند نقش مؤثرى در استرش داشته باشند از قبیل: ارزیابى موقعیت، ارزیابى شناختى خود فرد، فعالیت‏هاى مقابله و منابع حمایتى نقش کاهش‏دهنده دارد.

طرح تحقیق

در کل، طرح تحقیق یک روش توصیفى را دنبال مى‏کند. ابتدا منظور بررسى نگرش مذهبى مى‏باشد که با استفاده از یک روش پیمایشى این کار صورت پذیرفت. سپس در مرحله دوم با در نظر گرفتن هدف تحقیق که به دست آوردن علل این گرایش و یا عدم گرایش است، از یک طرح تحقیق علّى استفاده شده است.